LA MONSTRO DIL POVRI

Fonto: Olivier Asselin  / AP 

Semblas, ke balde la homaro unesmafoye extingos bestio tote intence. Parolesas pri la hororigiva vermo de Guinea, qua eniras homala korpo kom larvo en kontaminita aqui ed ekiras ol kom bestiacho longa de un metro per perforar lua internajo.

La Centro Carter, organizuro sen profitala skopo, fondita dal Usana prezidinto Jimmy Carter, recente anuncis, ke en 2013 on enrejistris nur 148 kazi di personi infektita dal parazito, quo diminutas per 73% la nombro de kazi en 2012 (542) e per 99,9999% la nombro raportita 30 yari ante nun, kande la vermo devoris la internajo di 3,5 milion personi singlayare, precipue kindi, en 20 landi en Afrika ed Azia. Quoniam la vermo bezonas homala korpo por kompletigar sua vivociklo, se on impedas infektado, la bestio desaparas.


La nuna extirpokampanio, koordinita da Centro Carter, akulis la vermo al ankore kaosatra Sud-Sudan, la maxim nova suverena stato en la mondo, qua proklamis sua nedependo en 2011. Ibe okuris lastyare 113 del 148 kazi, a qui juntesas 14 en Chad, 22 en Mali e 7 en Etiopia.


Jimmy Carter konfesas, ke «la lasta kazi di irga extirpokampanio esas la maxim desfacila e la maxim chera», ma il promisas, ke li perseveros, til ke li «eliminos la lasta vermo». La suceso dil programo balde extirponta la vermo obtenesas sen vacini e medikamenti, nur per edukal kampanii en la vilaji afektata, por impedar, ke lia habitanti drinkez aquo stagnanta. Pluse, Centro Carter e lua asociiti, Sanesala Mond-Organizuro ed UNICEF, disdonis plua kam 10 milion filtrili nilona, per qui on povas drinkar sen risko. Ica organizuri evaluas, ke li evitigis cirkume 80 milion kazi di infekteso en la maxim povra landi en la mondo. Se li tote sucesos, la homaro duesmafoye extirpos morbo en sua historio, pos la viruso di variolo en 1977.


La vermo de Guinea (Dracunculus medinensis) es olda nematodo, qua forsan akompanis la Romana legioni, la konstrukteri di Faraonal piramidi e la cetera granda civilizuri dil homaro. Kande ulu drinkas stagnanta aquo kontaminita, lu ingestas mikrega aquala “pulci”, qui advere esas krustacei (del genero Cyclops), portanta la mikroskopala larvi dil vermo. Pos kelka dii la larvi trairas la parieto dil intestino e divenas adulta vermi. Sen ke la viktimo suspektas lo, la vermi maskula e femina komencas kopulacar en lua abdomino o proxim lua pulmoni...


La maskuli mortas pos la sexuago, ma la femini duras kreskar interne dil viktimo. Kande li divenas longa de un metro, li avancas sub la pelo dil malado, qua hororigive doloras, til ke li perforas la pelo, ordinare sub la tayo, e lente ekiras. On raportis kazo di infektito, de qua emersis samtempe 40 vermi! Se la viktimo, por rifreshigar la brulanta vunduri, trempas olci en lago, la vermi kaptas l’okaziono por deskargar centmili de mikroskopala larvi en l’aquo, e tale la ciklo rikomencas. La vermo ne esas kapabla vivar sen la homo...


Yen la kazo di obliviata morbo, qua afektas obliviata homi. La vermo ne esas direte mortigiva, ma ol augmentas la povreso di homi ja tre povra. Ol impedas la kindi frequentar la skolo, e l’adulti plugar la agri ed edukar la bruti. Pluse, la orifici, tra qui la vermi ekiras, ofte infektesas e formacas doloroza ulceri eventuale mortigiva, nam en ta fora regioni, mediki e hospitali esas vorti sensignifika.


Quale okuras ordinare, kande parolesas pri morbi afektanta le maxim provra, nula farmaciala firmo serioze esforcis trovar kuracivo kontre la vermo...

PRI SENLERNA KOMPRENEBLESO DI IDO

Fonto: Clipart Panda

Adepti e propaganderi di Interlingua – same kam, olim, Occidentalisti – volunte emfazadas la avantajo, ke ica linguo esas komprenebla da multa milion homi, qui ne nur tote ne studiis ol, ma mem savas nulo pri lua existo, kondicione ke ta homi parolas od adminime komprenas un del lingui Romanala o mem la Angla. Nu, tala emfazado generale esas justa e facile justifikebla. Tasorta komprenebleso ordinare qualifikesas kom a prime vista («ye unesma vido»), ma me preferas nomizar ol senstudia o senlerna komprenebleso, nam tal fenomeno esas experiencebla ne nur vide (t.e. per lektar), ma anke orele, per askoltar konversi o diskursi.

Nu, neofte on mencionas anke eventuala senlerna komprenebleso di altra lingui auxiliara, nome, di la linguo internaciona Ido. Tamen semblas, ke anke pri Ido existas simil experienci, segun ke on povas konstatar per yena tri naraci da Tiberio Palotai, anciena Hungarian idisto, qua nomizis la fenomeno «nemediata komprenebleso» (Progreso 1931, nro 81, p. 62):

«Vice bela paroli, la fakti ipsa parolez.

1) Loko: Parlamento-domo en Budapest. Tempo: la 13ma Agosto 1930 ye 11 kloki. Profesoro Anna Sola de Torino, qua nultempe lernis Ido e mem ne audis pri ol, komprenis l’Ido-traduko dil Madyara paroli dil guidero dum la vizito. Pose, ni parolis bi-lingue: el France, ni Ide. La konverso esis tote fluanta, omno esis komprenata.


2) Loko: Rejala kastelo en Budapest. Tempo: la 13ma agosto 1930, ye 13 kloki. Du Polona oficiri, sri. Kopanski de Warszawa ed Rybotycki de Bielsko, qui same nultempe lernis od audis Ido komprenis anke l’Ido-traduko dil Madyara paroli dil guidero. Ma la posa konverso esis trilingua, nam un ek la du siori parolis nur la Germana, l’altra nur la Franca, ma omna du komprenis Ido tote senpene.


3) Loko: Monto di Santa Gerhardo en Budapest. Tempo: la 14ma Agosto 1930 ye 16 kloki. Sº Francesco Turbiglio de Torino komprenis nia guidero, samideano Arpad Vigh, anke sen prestudiar Ido. Il parolis Italiane, e nia grupo, di qua la membri nultempe lernis l’Italiana, povis nemediate konversar kun il.»


Naraci kelke surprizanta, me supozas. On ne obliviez, ke lore, en 1931, la precipua rivalo di Ido esis Occidental, linguo qua ya atraktabis multa eminenta idisti, e di qua l’adepti ofte emfazis la tale nomizita comprension inmediat («nemediata kompreno») kom exkluzivajo di la linguo da de Wahl. Egarde tal cirkonstanci, on facile komprenos la final exhorto da Palotal:

«Merkez bone: omna ca fakti koncernas kompreno per audo, multe plu desfacila kam la kompreno per lekto. Samideani! Vi povos respondar per argumenti al comprension inmediat di ula sistemi. Vice aceptar ostento, vi demandez pruvi per fakti!»

Nu, la entuziasmo da Palotal semble igis il obliviar, ke anke sur la pagini di Cosmoglotta on sat ofte naracis epizodi pri senlerna komprenebleso dil idiomo da de Wahl. Tamen tal avantajo di Occidental – ed, a fortiori, di Interlingua, qua esas lua natural sucedanto – ne nihiligas nek mingravigas la fakto, ke anke Ido, danke sua konstrukteso, povas grantar ulgrada komprenebleso senlerna, kondicione ke on ne shamas pri sua linguo, ke on mem es fiera pri ol, ke on ne sentas su inferiora, ke on expresas su simple e klare, ke on, rezume, ya volas ed esforcas komprenar ed esar komprenata.

SIC VOS NON VOBIS

Fonto: Wikipedia

Olim, kande imperiestro Augustus esis celebronta ludi en la Cirko, pluvegis dum l’antea nokto, e pro to multi timis, ke il mustos ajornar oli. Tamen la suno brilegis ye la sequanta matino, e do la ludi povis eventar segun lo projetita. Balde on povis lektar, sur muro dil imperiestral palaco, yena du versi:

Nocte pluit tota, redeunt spectacula mane:

divisum imperium cum love Caesar habet.                                                                                                                                                                                                           
«Totanokte pluvas, rikomencas la ludi matine:

  Yen ke Caesar dividas sua povo kun Jupiter.»

Kande imperiestro Augustus anuncis sua deziro saveskar la nomo dil autoro di ca versi anonima, ul viro nomizita Bathyllus prizentis su, asumis l’autoreso e recevis la koncernanta laudi dal suvereno.

Lore Vergilius, qua esis la vera autoro, nevidate skribis sur la sama muro yena versi nekompleta:

Hos ego versiculos feci, tulit alter honores:
sic vos non vobis
sic vos non vobis
sic vos non vobis
sic vos non vobis

«Ica versetin facis me, la honorin juas altru:
  tale vi ne por vi
  tale vi ne por vi
  tale vi ne por vi
  tale vi ne por vi»

Augustus imperis, ke irgu kapabla kompletigez koram lu la quar nekompleta versi, ma Bathyllus ne povis agar lo. Lore Vergilius yene kompletigis li:

sic vos non vobis mellificatis, apes;
sic vos non vobis fertis aratra, boyes;
sic vos non vobis nidificatis, aves;
sic vos non vobis vellera fertis, oves.

«tale vi ne por vi mielifas, abeli;

  tale vi ne por vi tiras plugili, bovi;
  tale vi ne por vi nestifas, uceli;
  tale vi ne por vi geras lanfelo, mutoni.»

Tale demonstresis, ke Vergilius esas la vera autoro di omna versi, inkluze la du unesma, qui komparis la povo da Caesar ad olta da Jupiter...

Ica anekdoto, qua aparas kun tal detali nur en biografio pri Vergilus da Aelius Donatus (Vergilii Vita Donatiana), e cetere nur en olua manuskripti del 15ma yarcento, esas forsan un del unesma denunci pri vicio, qua semble esas tam evoza kam la homo: plajio.

Tre recente, kande me tradukis Hispanlingua rakonto pri la nemortiva heroo Peer Gynt, me rimemoris la anekdoto pri Vergilius. La traduko esis tre desfacila, nam la originala texto kontenis rimizita versi e multa kalemburi en la prozala parto, por qui me mustis, kun grand esforco, trovar Portugalan equivalanto. Tamen la tradukon me exekutis mediace da traduk-agenterio, ed en tal kazi la tradukuro livresas kom anonima al kliento. Me do tote ne astonesus, se uldie me trovus, en librerio, ica rakonto publikigita kun la nomo di altra tradukinto...

LA PETRO PARTURERA

Klasika docolibri ferme asertas, ke nur vivanti povas sexuagar e riproduktar su. Ne tale opinionas la habitanti di vilajo Castanheira, en montaro Freita, komono Arouca, Portugal. Ibe ya existas petra emersuri, okupanta cirkume 1 km², qui semble “parturas” stoni. Pro to la vilajani nomizis l’unesmi kom “matra petro” o “petro parturera” (pedra parideira) e la duesmi kom “filia stoni”. Pluse, li kredas, ke la petro parturera esas fekundigiva, precipue kande on pozas filia stono sub sua litkuseno. Pro to la vilajani e multa vizitanti komencis rekoliar e kolektar filia stoni, quo divenigis tala stoni sempre plu rara. Uli adportas adheme mem peci de petro parturera, ma on dicas, ke li parturas nur en la montaro, ma ne heme...

Nu, ciencozi explikas, ke la tale nomizita petro parturera esas granita petro evanta cirkume 300 milioni yari e kontenanta ulspeca tuberi plu obskura, qui konsistas ek mineralo nomizita biotito o nigra mikao. Quoniam la granito konsistas anke ek minerali plu hela, nome, quarco, feldspato e muskovito (anke nomizita blanka mikao), ne omna parti absorbas egala quanto de sun-energio dum jorno, nome la parti nigratra (la biotita tuberi), esante plu obskura, absorbas plu granda quanto e varmeskas plu multe dum jorno kam la cetera parti. Pluse, la temperatural difero inter jorno e nokto esas tre granda, quo igas la obskura tuberi alterne subisar kontrakti ed expansi plu granda kam la parti plu hela. Pro tal plu granda kontrakteso ed expanso diala, la obskura biotita tuberi pos kelka tempo separesas (o “spricas”, segun la vilajani), e tale explikesas la stranja e rara fenomeno. Evidente la “filia stoni” ne kreskas pos la separeso e ne genitas nova stoni, e pro to on ne povas parolar pri riprodukteso analoga ad olta di animali o planti...

Nu, malgre la expliki da ciencozi, la vilajani e vizitanti duras kredar, ke la “parturera” stoni esas fekundigiva, e pro to li duras rekoliar e kolektar oli. Pro la danjero di extingeso, la komonal autoritatozi rezolvis transformar anciena palieyo, en la vilajo Castanheira, a centro di studio pri la petro parturera. Inaugurita en 2012 e nomizita Casa das Pedras Parideiras (Domo dil Petro Parturera) o Centro Interpretativo das Pedras Parideiras (Interpretala Centro pri la Petro Parturera), ol kontenas acepteyo, audeyo e butiko, ube on vendas ne nur tradicional produkturi del regiono, ma anke imituri del filia stoni, por ke la vizitanti, komprinte oli, ne tentesez a serchado e rekoliado di vera stoni en la montaro. La centro kontenas anke du emersuri ek petro parturera, una sub tekto ed altra sub libera cielo, por ke la vizitanti povez saciar sua kuriozeso sen spoliar la montaro.

La Domo dil Petro Parturera, cetere, same kam omna emersuri ek tala granito, apartenas a plu ampla zono nomizita Geoparque de Arouca (Geologiala Parko di Arouca), famoza ne nur pro la mencionita petro ma anke pro altra geologiala raraji, nome pro plura fosila trilobiti (prima parenti dil nuna aseli, qui habitas nia gardeni), inter qui trovesas mem la maxim granda trilobito en la tota mondo, ed anke pro la tale nomizita Frecha de Mizarela, la maxim granda kaskado en Europa. Pro to, ica parko, qua okupas cirkume 300 km², nominesis da UNESCO, en 2009, kom geologial patrimonio dil homaro.

AMIKESO TRANSFRONTIERA

Hiere me naracis a vi kelka epizodi pri la diplomiza ceremonio di mea seniora filiino. Nu, forsan me obliviis dicar, ke la ceremonio finis tre tarde, e me ekiris la loko erste pos non kloki vespere. Me mustis hastar al maxim proxima metrostaciono, nam me volis kaptar la okaziono por renkontrar João Xavier dos Santos, Brazilian idisto nun vizitanta Portugal.

João esas tre agema che Wikipedia, ube il preske omnadie publikigas nova pagini en Ido, pri tre diversa temi, precipue pri geografio e historio. Il ja de kelka dii vizitas Portugal, veninte de Francia, ube il i.a. renkontris Jean Martignon. En Lisboa il lojas en hotelo Fénix, situita en placo Marquês de Pombal, un del precipua central nodi dil chefurbo Portugalan, adube abutas tre larja e longa stradi, lojiganta kontori di importanta firmi ed institucuri. Nur tri metrostacioni separas ica hotelo de la loko dil diplomiza ceremonio, e pro to me rapide arivis ibe.

Enirinte la belega e sat luxoza hotelo, me quik remarkis viro sidanta sur sofao proxim l’acepteyo e manipulanta komputero, ma me ne rikonocis lu. Kande me mencionis lua nomo al aceptistino, il springis del sofao e quik venis a me por saluto. Yen do nia amiko, qua sur la sofao laboris por Wikipedia! Ni entamis tre agreabla konverso pri Ido, sempre en la Portugalana, qua esas nia matrala linguo. Ni parolis precipue pri Wikipedia. João monstris a me, quale il povas rapide krear o chanjar Ido-pagino che Wikipedia, per habile uzar makro-formuli kreita da lu ipsa. Il regretis, ke tro poka homi laboras por Wikipedia en Ido, ma semblas a me, ke ta poka homi esas tre agema ed efikiva, nam existas tre bel Ido-pagini en ica gratuite e facile acesebla e konsultebla enciklopedio.

Me kaptis la okaziono por donacar a João Ido-prospekti en la Portugalana, kelka exempleri di mea verketo Lo mikra es bel ed anke plura libri, de qui me havis plusa exemplero em mea biblioteko, i.a. la famoza Merhameh, voyajala rakonto da Karl May, tradukita da Alfred Neussner e bilingue editita da ne-idista editerio en 2007.

Regretinde nia renkontro esis tro kurta, nam me mustis hastar ek la hotelo vers la naval staciono Terreiro do Paço, por embarkar la lasta navo duktonta me trans la fluvio Tejo al sudriva urbo Montijo, ube me habitas. Kurta, ma agreabla e fruktoza. Andreas Juste olim parolis pri la «la joyo dil Idisti » (Progreso 300, p. 31), kande, lor viziti e renkontri, «omni parolas Ido» ed «omna barilo desaparas». Cafoye me ne parolis Ido, ma me sentis simila joyo, pro komuneso di ideali.

LA ANGLA IMPOZAS SU EN UNIVERSITATI

Hiere, en la solena amfiteatro dil modernstila paralelepipeda rektoral edifico di Universidade Nova de Lisboa (Nova Universitato di Lisboa), eventis la diplomiza ceremonio di cirkume 200 studenti pri ekonomiko, financo e firmojerado, inter qui trovesis mea seniora filiino. Pos triyara bacheleral studiado, la studenti devis studiar ankore dum du yari, facar grupolaboro, skribar tezo e defensar ol koram profesoral jurio, por tandem obtenar la tante longe ambiciata grado di licenciero.

Nun, pos studiado tante longa, pos tanta esforci e sakrifiki, la studenti tandem vartis – evidente anxioze – la esperata “kronizo”. En sua longa kuti granatea, kun blanka fulardo pendanta cirkum la kolo, li okupis plu dam duimo dil vasta chambrego, tamen ne sat vasta por sidigar omna genitori, parenti ed altra asistanti, e pro to multi devis stacar en la fundo ed en la lateral koridori, adosante su an la parieti, o mem sidar sur la gradi dil du eskaleri, qui decensis del supra enireyei e, fluante inter la sidplasi, duktis al infra ceneyo, ube omno esis eventonta...

La ceremonio komencis neakurate, segun kustumo Portugalan. Dum vartar e vartar, la studenti esforcis celar sua nervozeso per ridacheti e cikumbabilado, til ke tandem la ceremoniestrino laute anoncis Angle, ke la profesori quik enpazos la chambrego, e ton li agis sen ajorno, lente decensante la inkombrita eskaleri, en sua nigra robi universitatal, kun l’aplombo e pompo necesa e expektata en tal cirkonstanci, dum ke sonis, kun facile sentebla patoso, fonografita Gaudeamus igitur!

Kande la Latina ario taceskis, la ceremoniestro, sempre Angle, komencis prizentar la membri dil honorala tablo, omni ostentanta alta gradi doktoral e profesoral, e pose el prizentis la doceri jus decensinta, anke omni dotita per simila rangi e tituli. Tal uverturon sequis sat longa serio de diskursi, sempre en la idiomo di Shakespeare, quankam omna profesori esis Portugalan, same kam preske 90% de la studenti. La dekano parolis kun desagreabla achento, ma la ceteri parolis pasable bone, precipue la mulieri, qui agis lo fluante e mem bele. Diskursis anke invitita neprofesoro, nome Germano direktanta la Portugalan filialo di tre konocata automobilfirmo. Lua diskurso esis la maxim interesanta, ed on quik remarkis, ke il, homo del “tereno”, ne bezonas rekursar al kustumal shabloni universitatal, preferante cherpar konkreta nelibrala exempli de sua sat richa experienco profesional. Il parolis Angle tre fluante ed elegante, kun bela pronunco, tote sen kartavo, ma regretinde il dicis dufoye childs (“kindi”) vice la gramatikal formo children...

Pos la diskursi on tandem vokis la studenti sepope por disdono dil tante dezirata diplomi. To duris longe e tedive. Ye la fino, un del studenti, tre vivaca yunino, venis al mikrofono e facis la lasta diskurso, anke Angle. El parolis rapidege, tamen tote korekte, belpronunce e mem espritoze – el ya sucesis ridigar plurfoye la tota asemblajo. Pose omna studenti turbeskis sur la infra ceneyo e komencis levar la brakii e klamar studental slogani, e kande de supere on lansis brilanta konfeti, li quik jetis adsupre sua blanka fulardi, quo produktis marveloz efekto impozanta. Lore pluvis aplaudi e vivez-klami de omna lateri, quo konstitucis perfekta klozo por tala ceremonio.

La lektero certe ja remarkis, ke dum la tota ceremonio on diskursis ed anuncis Angle. Nur la studenti inter su, dum ke li sidante asistis, uzis la plebeyala patuazo Portugalan. Tal esas la universitatal praktiko en mea lando. Se nur un studento esas stranjera, la tota docado mustas esar Anglalingua dum la du studioyari, qui grantas la grado di licenciero, mem se omna profesori esas Portugalan (dum la tri antea yari, qui grantas la grado di bachelero, la docado esas Anglalingua, nur kande on invitas profesori stranjera). Anke omna skrib-exerci mustas esar Anglalingua, ed anke la finala tezo, quan la studento, evidente, mustas defensar Angle koram Portugalan jurio.

Semblas do, ke la Angla ja pleas, adminime ye universitatal nivelo, rolo analoga ad olta, quan olim pleis la Latina, nam on docas Angle, on lektas Anglalingua libri ed on skribas Angle sua artikli, esayi e tezi. To semblas esar pragmato. Qua rolon do povas aspirar auxiliara linguo quala Ido? To esas temo por altra blogajo...