PRI SENLERNA KOMPRENEBLESO DI IDO

Fonto: Clipart Panda

Adepti e propaganderi di Interlingua – same kam, olim, Occidentalisti – volunte emfazadas la avantajo, ke ica linguo esas komprenebla da multa milion homi, qui ne nur tote ne studiis ol, ma mem savas nulo pri lua existo, kondicione ke ta homi parolas od adminime komprenas un del lingui Romanala o mem la Angla. Nu, tala emfazado generale esas justa e facile justifikebla. Tasorta komprenebleso ordinare qualifikesas kom a prime vista («ye unesma vido»), ma me preferas nomizar ol senstudia o senlerna komprenebleso, nam tal fenomeno esas experiencebla ne nur vide (t.e. per lektar), ma anke orele, per askoltar konversi o diskursi.

Nu, neofte on mencionas anke eventuala senlerna komprenebleso di altra lingui auxiliara, nome, di la linguo internaciona Ido. Tamen semblas, ke anke pri Ido existas simil experienci, segun ke on povas konstatar per yena tri naraci da Tiberio Palotai, anciena Hungarian idisto, qua nomizis la fenomeno «nemediata komprenebleso» (Progreso 1931, nro 81, p. 62):

«Vice bela paroli, la fakti ipsa parolez.

1) Loko: Parlamento-domo en Budapest. Tempo: la 13ma Agosto 1930 ye 11 kloki. Profesoro Anna Sola de Torino, qua nultempe lernis Ido e mem ne audis pri ol, komprenis l’Ido-traduko dil Madyara paroli dil guidero dum la vizito. Pose, ni parolis bi-lingue: el France, ni Ide. La konverso esis tote fluanta, omno esis komprenata.


2) Loko: Rejala kastelo en Budapest. Tempo: la 13ma agosto 1930, ye 13 kloki. Du Polona oficiri, sri. Kopanski de Warszawa ed Rybotycki de Bielsko, qui same nultempe lernis od audis Ido komprenis anke l’Ido-traduko dil Madyara paroli dil guidero. Ma la posa konverso esis trilingua, nam un ek la du siori parolis nur la Germana, l’altra nur la Franca, ma omna du komprenis Ido tote senpene.


3) Loko: Monto di Santa Gerhardo en Budapest. Tempo: la 14ma Agosto 1930 ye 16 kloki. Sº Francesco Turbiglio de Torino komprenis nia guidero, samideano Arpad Vigh, anke sen prestudiar Ido. Il parolis Italiane, e nia grupo, di qua la membri nultempe lernis l’Italiana, povis nemediate konversar kun il.»


Naraci kelke surprizanta, me supozas. On ne obliviez, ke lore, en 1931, la precipua rivalo di Ido esis Occidental, linguo qua ya atraktabis multa eminenta idisti, e di qua l’adepti ofte emfazis la tale nomizita comprension inmediat («nemediata kompreno») kom exkluzivajo di la linguo da de Wahl. Egarde tal cirkonstanci, on facile komprenos la final exhorto da Palotal:

«Merkez bone: omna ca fakti koncernas kompreno per audo, multe plu desfacila kam la kompreno per lekto. Samideani! Vi povos respondar per argumenti al comprension inmediat di ula sistemi. Vice aceptar ostento, vi demandez pruvi per fakti!»

Nu, la entuziasmo da Palotal semble igis il obliviar, ke anke sur la pagini di Cosmoglotta on sat ofte naracis epizodi pri senlerna komprenebleso dil idiomo da de Wahl. Tamen tal avantajo di Occidental – ed, a fortiori, di Interlingua, qua esas lua natural sucedanto – ne nihiligas nek mingravigas la fakto, ke anke Ido, danke sua konstrukteso, povas grantar ulgrada komprenebleso senlerna, kondicione ke on ne shamas pri sua linguo, ke on mem es fiera pri ol, ke on ne sentas su inferiora, ke on expresas su simple e klare, ke on, rezume, ya volas ed esforcas komprenar ed esar komprenata.