BABILO DA BIBLIOFILO

Obstakli ed entravi en la laboro bibliografial

Nun me (same kam Tiberio Madonna) kunlaboras kun Tazio Carlevaro por aktualigo di Bibliografio di Ido, di qua aparis til nun du edituri: 1999 (papera) e 2015 (dijitala). Ica duesma edituro, malgre la datizo, ne inkluzas verki aparinta de pos 2000, regretinde. Or de pos 2000 editesis sat multa Ido-verki, precipue dum la periodo 2017–2019, kande aparis rekordala nombro de Ido-verki original e tradukita. Pro to, ica laboro bibliografial esas sat desfacila, komplexa e tempivora...

Tamen oportas dicar ke, dum explorar, on anke trovas gemi e perli. Yen, exemple, Epistolaro da Ido-poeti (2019), surpriziva kolekturo de 52 letri skribita da du magna Ido-skripteri: Andreas Juste (1918–1998) e Louis Pascau (1913–1983). Quale vi savas, en mea antea blogajo me parolis detaloze pri ca verko recente deskovrita.

Nu, la precipua desfacilajo di la laboro bibliografial esas la manko di kompleta o mem konkreta datumi pri sat multa verki. Mem kande la verki mencionesas en Ido-revui, ofte mankas ta od altra datumo (editerio, edito-yaro, pagino-nombro, edc). Kande on konsultas anciena periodali, la situaciono esas mem plu problemoza, nam olim on havis la kustumo anuncar la aparo (preske sempre balda...) di verko, ma pose mankas konfirmo pri fakta editeso. Do bibliografiero sempre hezitas kad ita od altra verko esas inkluzebla... Exemple, en ica sito dil Idisti Britaniana abundas question-punti e montresas trifoye la indiko “balde aparos” koncerne anciena verki...

Egarita manuskripto e luro da naturalismo

Altra problemo esas la t.n. manuskripti. Exemple, en Progreso 1967/218, p. 4, on lektas:

“Ni recevis de nia devota sdno Rui Rabelo Mariano, profesoro en gimnazio statala en Brazilia, manuskripto di lua importoza laboruro vocabulário básico tri-lingua: angla, portugalana ed Ido. Ca vortaro sorgoze preparita por la Ido-lernanti esos maxim utila; esas dezirinda ke lu povez editesar. Sro Mariano anke facis adaptado por la linguo portugalana ek la manualo da de Beaufront.”

Nu, ica notico mencionas du projeti, una ja konkretigita, adminime sub la formo di manuskripto (kredeble sendita kom fotokopiuro al redakterio di Progreso), ed altra ankore en la bela regiono di intenci (o revi, o mem iluzioni). Nu, quon divenis ta projeti? Pri la Portugalana adapturo dil manualo da Beaufront me trovis nula traco. Probable ol ne editesis, nam on savas ke Rui Rabelo Mariano pose luresis dal naturalista sireno: en 1991 aparis ya lua Gramática de interlingua em 30 lições com exercícios e vocabulário útil (Brasília: União Brasileira de Interlingua, 56 p., ISBN85-85453-01-X), nun quiete stacanta sur libroza tabulo en Biblioteca Nacional en Brazilia (koto VI-199,6,16,n.2) ed anke pululanta en plura anguli dil silvo dijitala. E quon divenis la trilingua lexika manuskripto? Dum la sat longa periodo 1962–1982 Progreso redaktesis da du fratuli: Georges Moureaux (1914–1982) e Roger Moureaux (?–1989). Un de li, o li amba, do recevis la manuskripto. Quon olca divenis? Nu, me tote ne savas qua (o qui) heredis la paperi e dokumenti di le Moureaux. Maxim probable la manuskripto egaresis. Tamen ol ne egaresabus, se ULI disponus central arkivo (analoga ad olta dil olima Ido-Centrale e dil nuna Ido-amiki, amba en Berlin), do arkivo qua ne dependus de privati, arkivo qua restus en la sama loko e netushebla pos la transpaso da ita od altra redaktero, o da ita od altra oficero, arkivo quan ne disvendus o mem destruktus familiani savanta absolute nulo pri la valoro di nia linguo e di nia verki. Tamen ni ankore indijas tal arkivo, ho ve, e pro to egaresas e perdesas tante multa dokumenti importanta e neremplasigebla. Quala disipo di energio! Precize lo kontrea dil precipua skopo di Ido...

La humana ciencozo diletanta l’Araba

En altra numero di Progreso, mem plu anciena (1965/212, p. 6), on lektas plusa surpriziva notico:

“Serio de dekduo de libreti ilustrita por la skolani, en Ido ed Araba linguo, editesis da Dar Maktabat El-Aftal, 28, Al Bustan Str., Kairo. (La unesma araba editerio por la edukeso dil pueri en la domeno dil literaturo.)”

Nu, ca-foye parolesas ne pri kimero, ma pri realajo, pri libro-serio reale publisita, ma ube trovar ta libreti? Qui kompris li? Qui juis li? Quale on komendis li? Progreso ya donis nula indiko pri la maniero komendar li. Advere, mankas efikiva informo-fluo en Idia, ol sempre mankis, e mem nun, en nia komputerizita socio, ni subisas tal problemo... Anke pri la tradukinto Progreso dicis nulo. Tamen en la duesma edituro di Bibliografio di Ido on lektas yena refero (p. 86):

Araba rakonti tradukita ad Ido da Samia Al Azharia Jahn. Hoting /1965/: Sueda Ido-Federuro. 53 p. [CDELI: Li EW 14]. 12 kayereti. [IEMW: 709.049.B; RH: 265/73].

Nu, parolesas pri “12 kayereti”, ma advere lo editita dal Suedi esas nur un kayero 53-pagina (me havas fotokopiuro olim recevita de Alfred Neussner), qua cetere kontenas nur 10 rakonti. Anke la pria refero che la Wienana Espo-Muzeo indikas nur un tomo 53-pagina. En 2004 Fernando Tejón ripublisis la verko che Editerio Krayono. Quankam ica edituro (deskargebla hike), pro diferanta formatizo, esas nur 33-pagina, ol kontenas la sama 10 rakonti e la prefaco dal tradukinto.

Ka la indiko pri “12 kayereti” koncernas samtitula verko qua trovesas che CDELI? Nu, me ne savas, nam me tote ne sucesis ritrovar ol en la sito di ta Suisa biblioteko. Ka la verko olim mencionata en Progreso havas ula relato ad olca? Me anke ne savas. Me ne povas agar altro kam konjektar... Tamen esas emfazinda ke Araba rakonti anuncesis precize en la sama numero e sur la sama pagino di Progreso kam la dek e du “libreti”, en la nemediate antea paragrafo. Do probable parolesas pri du diferanta verki...

Nu, fortunoze ni savas la nomo dil tradukinto di Araba rakonti: Samia Al Azharia Jahn. En BI (Bibliografio di Ido) mencionesas (p. 86) altra verko tradukita dal sama persono: Abou Kharboush, la sultano di la simii, da Kamil Kilany (كامل كيلاني, 1897–1959), Egiptiana skriptisto judikata kom pioniro di infantala literaturo en la Araba. Ica verko editesis da Dar Maktabat El-Atfal en Kairo, en 1965, segun BI (1964 segun la Wienana muzeo hike, ma 1965 semblas esar preferinda). Danke al heredajo di Andreas Juste, kompetente e zeloze klasifikita e konservata en la Wienana muzeo, nun ni savas ke la magna bardo recevis exemplero kun dediko dal tradukinto: ”A nia kara Ido-poeto Andreas Juste kun kordiala bondeziri, Samia Al Azharia Jahn, 1/9/1965” (videz hike). Precize pro ica dediko me opinionas ke 1965 esas plu probabla kom edito-yaro kam 1964. Nu, la verko dume exhaustesis e divenis mem rarajo bibliofilal, po qua ica Germana brokanterio postulas 83,45€!

Fortunoze, per mea exploro, e tote hazarde,  me povis deskovrar plusa verko da Kamil Kilany tradukita del Araba ad Ido, pri qua me nultempe audabis o lektabis: Simsima, serio di rakonti, anke editita da Dar Maktabat El-Atfal. Po ica verko, di qua indikesas nek la edito-yaro nek la nomo dil tradukinto, la sama brokanterio postulas “nur” 73,60€ hike... Semblas do ke Ido-libri esas bona kolokajo! Tamen, parenteze, koloko-championo esas altra Ido-verko, nome, Aviacado ed aeroplani (1910, do en Ido ankore kelke arkaika), po qua ica Franca brokanterio postulas ne min multe kam... 300 euri!

E qua esas Samia Al Azharia Jahn, qua tradukis certe Araba rakonti ed Abou Kharboush e, tre probable, anke Simsima e mem, qua savas lo, la dek e du “libreti ilustrita” aparinta che Dar Maktabat El-Atfal? Anke pri lu me ne povis ne explorar... E me deskovris ke “lu” esas fakte “el”, nam Samia Al Azharia Jahn apartenas a nia regretinde ankore tro mikra (ma tre valoroza) galerio de skripterini. El naskis ye la 28ma di aprilo 1928 en Leipzig, Sachsen, Germania, de Arno Alfred e Hildegard Martha (Schüller) Jahn. Samia Jahn esis studento che Universität Leipzig (1946–1949) e Karolinska Institutet (1954–1968), famoza medicinala universitato en Suedia, e pose divenis Ciencala Doktoro che Københavns Universitet (1951–1954).

Lua kariero profesional inkluzas ofico kom lektoro en la fiziologiala fako di جامعة الخرطوم‎ (Universitato di Khartoum, en Sudan) en 1971–1975, periodo dum qua el divenis, en 1974, chef-exploristo en ta fako. Yen altra rangi ed ofici quin el asumis pose: chef-exploristo en la medicinala fako di National Council for Research, en Khartoum (1975–1977 e 1979–1983), specalista konsilisto che Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit (GTZ) en Eschborn, Germania (1983–1993), docisto en la injeniorala fako di Fachhochschule Braunschweig/Wolfenbüttel en Suderburg, Germania, de 1991 til 2000, yaro en qua el retretis.

D-ro Jahn docanta sua extraordinara
aquo-purigiva metodo en Brazilia (1996).
Fonto: Luís Cláudio Matos: Limpando
a água de beber com a semente de
meringa. Recife: AS-PTA 1998, 28 p.

La precipua specaleso di D‑ro Jahn esas aquo-purigo, temo pri qua el skriptis du fakala verki: Traditional water purification in tropical developing countries: Existing methods and potential application (Eschborn: GTZ, 1981, 276 p.) e Proper use of African natural coagulants for rural water supplies: Research in the Sudan and a guide for new projects (Eschborn: GTZ, 1986, 541 p.). Olca konsequas de lua extraordinara deskovro, dum ke el laboris en Sudan, kun la helpo da lokala mulieri, ke es posibla klarigar la slamoza aquo di Nil per uzar pulverigita semini dil arboro Moringa oleifera kom primara koaguligivo. Pri ta temo el skriptis anke multa artikli por diversa ciencala revui e docis en plura landi, i.a. en Brazilia, di qua el labor-vizitis la Nordesto en 1996, invitite da AS-PTA, neguvernerial organizuro sen profito-skopo, laboranta por la fortigo di familial agrokultivo en Brazilia.

Ante la intensesko di sua kariero profesional, Dro Jahn certe havis plu multa libera tempo por konsakrar su a nobla hobii, ne nur ad Ido (precipue en la 60a yari), ma anke ad Araba popul-rakonti generale, pri qua temo el skriptis tre dika tomo en la Germana (Arabische Volksmärchen, Berlin: Akademie-Verlag, 1970, 567 p.). Yen do ciencozo ne nur laboratorial, ma aganta anke sur la tereno, pri kozi konkreta, helpanta sua kunhomi, precipue en landi subdevelopita, per util experimenti ed efikiva deskovri, e pluse, nutranta sua mento (e juiganta samtempani e posa generacioni) anke per fruktoza produktado literatural. Sequinda exemplo!

L’aventuroza misionisto

Robert Juigner (1917–2013), bokuzulo di Louis Pascau, esis katolika misionisto en Chinia e Japonia e havis vivo interesiva e peripecioza (pri qua me skribos en futura blogajo...). En Progreso (1977/251, p. 16) on lektas ke il “propagas aktive nia linguo inter la geyuni dil nordal insulo Hokkaido. Lu tradukis ad japona un de nia lernolibreti.” En posa numero (1980/260, p. 3–4) on lektas: “Il esas misionisto en Japonia, qua facis enorma labori kompozante Ido-Japoniana dicionario. Ton il finis, e ja komencis Japoniana-Ido dicionario”. Nu, quankam asertesas ja en 1980 ke la lexiko Ido-Japoniana da Juigner esas finita, tamen lua bokuzulo Louis Pascau, en letro sendita a Tazio Carlevaro ye 1982-04-26, informas ke ilta “jus parfinis vortaro IDO/JAPONA” (videz Epistolaro, p. 59). Ka Pascau mismemoris, o ka koncernesas la konocata elastikeso di nia adverbo jus? Nu, pri la inversa lexiko (Japoniana-Ido) Pascau informas Carlevaro ye 1982-07-26 (do, nur tri monati pos l’antea letro!) ke “Patro JUIGNER konfidis a me revizar la parto Ido de lua vortaro JAPON/IDO. Me balde parfinos la tasko [...]” (videz Espistolaro, p. 62). Tamen pos du yari on lektas en Progreso (1984/272, p. 3) ke la redaktero Roger Moureaux “recevis de nia Samideano Robert Juigner l’unesma du kayeri di lua vorto-libro Japona-Ido. / Oli kontenas 200 pagini, e cirkume sep od ok plusa kayeri esas previdita por kompletigar la vortaro. / To esos tre ampla verko, rezulturo di laboro imensa dum plura yari”. Pro quo Juigner sendis al redaktero ulo ja sendita (o propra-manue transdonita) a Pascau? Ka ta lexiko esas finita o ne? Konfuza situaciono!

Rezume, da Juigner existas (od existis, ho ve!), kom manuskripti, Ido-lernolibro en la Japoniana, Ido-Japoniana lexiko (certe finita) e Japoniana-Ido-lexiko (probable finita). Quon divenis ica manuskripti? Me trovis nula traco pri oli en konsultita biblioteki. Ka forsan nia Japoniana samideani povus helpar me per plusa explorado per sua matrala linguo? Me predankas!

Surprizo-buxo en Wien e plusa misterio

Fine, ma ne marjine, oportas kelke parolar pri la skriptal heredajo di Andreas Juste, olqua pos plura peripecii e kelka negociado trovis sua percheyo en la Wienana muzeo, certe vizitinda. Ibe trovesas ne nur lua titule konocata (ma, ve, pro exhausteso, apene lektata) verki, ma anke multa projeti, skisuri, manuskripti, mi-verki, edc, ultre abundanta letraro certe explorinda. Tota trezoro vartanta studiemi e voyajivi! Nu, senskopa e hastoza exploro per Interreto ja posibligas multa surpriviza deskovri. Exemple, hike mencionesas portfolio del periodo 1954–1958 kontenanta i.a. tri letri e 6-folia manuskripto komencanta per “Un breve grammatica de Interlinguo pro lectores (...)”. Kad Interlinguo esas mis(trans)skriburo vice Interlingua? Ka Juste okupesis pri Interlingua ante selektir Ido? O ka la manuskripto esas da altru? Advere, la heredajo di Juste kontenas anke manuskripti da altri, exemple, hike trovesas 20-pagina biografiala texto, da Jean-Louis Tesseyre (1886–1967/8), datizita ye 1962, sub la kuriozigiva titulo Mea vivo: (Lektenda nur pos mea morto). Trovesas anke Latina texti (videz la refero hike): ka da Juste? E quon dicar pri ica projeto pri Ido-gramatiko? Ka da Juste?

Nu, me ne parexploris la heredajo, ma en lo explorita me trovis nula traco pri la t.n. triesma tomo di Antologio dil Idolinguo, quan Juste mencionis en diversa okazioni e plura loki. Tamen, en letro sendita a Carlevaro en januaro di 1994, Juste skribis: “Yen: pos pluryara laboro me sucesis kompilar la triesma tomo dil Antologio: 1950–1970. Vu trovos en ista mea kuverto la listo dil tituli e dil autori”. (videz Epistolaro, p. 34). Ica anunco sequesas da impresiva listo de 94 verki da 51 autori. Quala trezoro! Ube ol jacas nun? Ka Juste sendis la tota antologio ad ulu ante sua transpaso? A qua? Plusa misterio!...

NOVA JENRO EN LA IDO-LITERATURO

Andreas Juste (sinistre) e Louis Pascau.
Fonti: AJ: © Literatura Foiro, 2018/290, p. 224
(extraktita de plu ampla fotografuro videbla hike)
LP: © Progreso, 1983/267, p. 6.

Erste tre recente me saveskis pri la existo di yena verko, quankam ol aparis ja, ho ve, en la unesma semestro di 2019:

Epistolaro da Ido-poeti. Andreas Juste: letri 1978–1998; Louis Pascau: letri 1977–1982. Preparis Tazio Carlevaro. Bellinzona: Editerio Hans Dubois 2019. 5 + 65 p. (pdf-edituro)

Koncernesas kolekturo de 52 letri skribita da du magna Ido-skripteri: Andreas Juste (1918–1998) e Louis Pascau (1913–1983). Ol kontenas 32 letri quin Juste sendis a Tazio Carlevaro (27), a James Chandler (3), a Carlevaro ed. E. L. Bosshard (1) ed a Csüllog (1) inter 1978 e 1998, e 20 letri quin Pascau sendis a Carlevaro inter 1977 e 1982. Omna letri esas skribita en Ido, ecepte un, quan Juste skribis France e sendis a Carlevaro, por ke ilca prizentez ol ad altri ne parolanta nia linguo.

La libro — qua, segun mea savo, inauguras la epistolala jenro en la Ido-literaturo — esas libere e gratuite deskargebla kom pdf-dokumento hike. Se on preferas lektar o mem nur foliumar la libro sen deskargar ol, on povas agar lo hike.

La letri traktas interesiva personal detali e anke plur aspekti pri la Ido-movemento, la redaktado di Progreso e la editado di Ido-libri. Kelka letri (precipue olti da Pascau) donas apene konocata biografial informi — importoza, quankam kurta — pri diversa Ido-skripteri, exemple: Ausma Pormale, Boris Aaronov, Michel Bouts (qua misterioze desaparis de sua hemo) e Vex (t.e. Mirosław Wiechowski).

En la prefaco Carlevaro juste dicas ke “Ofte, l’ arkivala materialo permisas plu bone konocar vivo, interesi, vidopunti di artisto, ne nur la cintilo qua brilis en la instanto dil kreo”. On povas do regretar (quale la kompilinto agas lo, en posa parto di sua introdukto) ke multa letri egaresis, semble por sempre, e ke Carlevaro, pro postulema vivo profesional e pro ofta transloji, ne povis sorgar sua arkivi tam bone kam il certe dezirus ed intencis. Tamen lo restanta es nekareebla gemo, quan nun omni povas e darfas admirar e juar.

Per lektar ica letraro, en qua ne mankas konfesi e konfidenci (do, tota forejo por kuriozi...), on konoceskas plu bone da du magna skripteri — qui esis anke amiki, kolegi e samskopani — ed on ne plus havas la impreso ke li, quale Juste ipsa skribis en letro sendita a Carlevaro en 1994 (riproduktita en ica kolekturo), “esas quaze nur abstrakta enti, quale ofte en Interlinguistiko” e, kontraste, on komencas vidar li kom “vivanta personi”. Per altra vorti, li decensas de sua piedestalo e divenas plu karnal, min eteratra, montrante sua sucii, sorgi, timi, heziti, deceptesi, e mem sua preferi ed antipatii...

La vortaro e la stilo di la du poeti sat interdiferas. La vortaro di Juste esas agreable surpriziva aloyuro ek vorti klasika, neologisma e mem arkaika (exemple: sed, kontrala, vel), do pletorika e bufanta, kontre ke olta di Pascau kareas tala flitri ed oripeli, quankam ol, ne privacite de delikata nuanci, delektas per virtuoza explotado dil interna moyeni e resursi di la linguo. Juste stilifas spontane e vivace, per frazi kurta ed autonoma, quaze laxa, kontre ke Pascau estalas stilo kelke plu sorgata e kadencata, ma samtempe sempre tendencanta vers lo espritoza o mem komika. La du stili, mem en letri, es delicioza e faciniva.

Fine, la letraro es apta anke por konoceskar lia atitudo (precipue lua, di Juste) koncerne la movemento e certena traiti di certena aktori sur la Ido-ceneyo. On saveskas i.a. ke en Progreso, sub la redaktado da le Moureaux, on praktikis stitala censuro, segun Juste. Pluse, semblas ke ilca ne havis tre harmonioza relati kun Henry Jacob, lore eminenta figuro dil movemento (“la skopi e la metodi di S° Jacob e le mea ne konkordas”, il dicas en letro sendita a Carlevaro en 1985). Ica detali, cetere, es kongruanta kun informi quin me recevis de Jacques Bol, anke per privata letri, nome, ke Juste, malgre sua enorma dimensiono literatural, ne esis persono pri qua omni konsentis, e ke certeni kelke suspekteme egardis lua atitudi avanguardal. Nu, mem nun, mea-opinione, ne omni parkomprenas lua enverguro kultural e lua importo ne nur por Ido, ma anke por interlinguistiko generale. Per la letri on konstatas ke Juste, cetere, plene konciis sua valoro, quankam sen irga prezunto o vanitato. Evidente nur per rieditar lua tre ampla e richa verkaro, nun apene acesebla, on povos furnisar ad omni l’adequata instrumenti por posibligar e faciligar tala parkompreno. Oportas agar lo!

P.S. Saveskinte pri la editeso di plusa verko en 2019, me mustis aktualigar mea blogajo pri la literatural Ido-editado en la unesma semestro di ta yaro (lektebla hike), ed anke olta pri la duesma semesto, en qua me donas la editala statistiki por la tota yaro (lektebla hike).