NIA PRIMA TREZORO

La revuo Progreso lansesis en marto 1908 da Louis Couturat, ilqua redaktis ed editis 80 dika numeri til agosto 1914. La revuo interruptesis pro la subita morto dil magna filozofo e matematikisto ye la 3ma di agosto di ta yaro. Pos vizitir kuzulo en Paris, la precipua kunautoro di Ido retrovenis a sua habiteyo en Bois-le-Roi duktante sua automobilo, en qua vehis anke lua spozino e lua kuzino, spozo dil vizitito. Sur la voyo de Ris-Orangis a Melun lua automobilo shokis granda militala veturo rapidege duktata da soldati qui portis mobiliz-imperi pro la unesma mondmilito quik komenconta. La shoko esis violentala: lua kuzino jetesis ek la automobilo, s‑rino Couturat recevis vundi e kontuzi, ma Couturat ipsa, lore evanta nur 46 yari, subisis plu mala fortuno: lua pektoro aplastesis, ed il transvivis nur dum kelka instanti. On apene povas imaginar quante il sufris dum ta kurta instanti...

Lore l’agostala numero di Progreso ne ja esis imprimita e distributita. To segun semblo eventis erste fine di 1920, nam existas exemplero, aparteninta a H. D. Akerman, sur qua esas skribita per krayono “This nº issued Oct. 1920”.

La sep tomi redaktita ed editita da Couturat kontenas cirkume 5.000 pagini. Ta 80 numeri evidente divenis bibliofilala rarajo ed esas acesebla nur en tre poka biblioteki. La t.n. Esperanto-muzeo od IEMW (Internaciona Esperanto-Muzeo en Wien), specala biblioteko, muzeo, dokumentizerio ed arkiveyo apartenanta ad ÖNB (Österreichische Nationalbibliothek, “Austriana Nacional Biblioteko”), disponas ne nur ta prima tomi ma anke la ok sequanta, t.e. la ok unesma tomi aparinta pos la rinasko di Progreso en 1931. Andreas Juste, segun semblo, havis aceso a ta kolektajo (en Wien od altraloke), quon montras lua ecelanta verko Idala foliumi (1998, kun duesma edituro en 2019, disponebla hike), en qua il sagace analizas i.a. la formaco, developeso ed evoluciono dil pensado da Couturat, kun multa citaji ek Progreso.

Che IEMW la prima tomi di Progreso existas kom revui ne nur papera ma anke dijitaligita, konsultebla hike. Tamen, pro la sistemo uzata da IEMW, ta dijitala revui esas desfacile konsultebla e penoze deskargebla. Fortunoze, en 2019, la informatikisto Konstantin Yegupov havis la tre laudinda inicio pozar omna sep tomi che Google Drive, quo igis li facile acesebla e deskargebla da omni. To posibligis i.a. mea studii ed explori qui abutis al verko Esperanto ed Ido: diferanta voyi adsur Parnaso (2018), disponebla hike. Tamen me recente deskovris ke la ligilo quan Yegupov pozis ed anuncis che Idolisto ne plus funcionas. Me do rezolvis krear plusa konto che Archive.org, quan me nomizis REVUEYO ed ube me pozis ta dijitala tomi, por ke li esez itere disponebla da omni. Yen la situeso di singla tomo:

Tomo 01, numeri 1–12 (mar 1908 – feb 1909), hike.

Tomo 02, numeri 13–24 (mar 1909 –feb 1910), hike.

Tomo 03, numeri 25–36 (mar 1910 – feb 1911), hike.

Tomo 04, numeri 37–48 (mar 1911 – feb 1912), hike.

Tomo 05, numeri 49–60 (mar 1912 – jan 1913), hike.

Tomo 06, numeri 61–72 (feb 1913 – jan 1914), hike.

Tomo 07, numeri 73–80 (jan 1914 – ago 1914), hike.

Pro la morto di Couturat e pro la unesma mondmilito, Progreso interruptesis en 1914, rinaskis erste en 1931 e, quale on savas, duras til nun. Anke la unesma yaredi pos la rinasko esas importanta. Anke oli pozesis da Yegupov che Google Drive en 2019, ed anke olin me jus pozis en la REVUEYO: tomo 08 (1931), 09 (1932), 10 (1933), 11 (1934), 12 (1935), 13 (1936), 14 (1937) e 15 (1938).


(Dume Yegupov informis me ke la pdf-faili dil 15 tomi es itere disponebla che Google Drive, hike).

Tamen me retrovenez ad fontes, t.e. al unesma sep tomi di Progreso, al prima manifestaji dil nova (lore, “nuva”) linguo, al radiki, al original micelo. Ka valoras lektar od, adminime, kelke explorar la 5.000 pagini? Ho, yes, sendubite rekomendinda exkurso! Turo plena de surprizi! Quanta revi, quanta iluzioni, quanta projeti, quanta idei lore ed ibe naskis, fermentacis, ebuliis ed efervecis! Quanta entuziasmo, quanta entraprezemeso! Yes, to esis bel aventuro! E nun, pos tanta yari, on ankore povas multe lernar e profitar per foliumar ta olda pagini.

Explorar la prima tomi di Progreso es utila ne nur por filologi e por diletanti di lo linguala (ho, quala mineyo!), ma anke por ti qui ne tante prizas ta latero dil movemento ma tamen interesesas pri olua social aspekti. Tal exploro es utila anke por evitar ed eskartar miti, misinformi, mi-veraji e mentii qui ja de longe cirkulas, sive pro nul- o mi-savo, sive pro deziro denigrar la linguo o difamar lua protagonisti. Nun, per konsultar direte la fonti, sen filtrado, sen deformo, irgu povas saveskar la fakti ed abutar a sua propra inferi e konkluzi, sen mediaci...

Exemple, simple per foliumar la unesma numero on ja povas dementiar la misinformo, ofte repetata (forsan anke me olim repetis ol...), ke olta esas tote skribita en Esperanto. To ya ne esas vera. En ta numero, omna artikli (p. 1–25) skribesis ya en Esperanto, ma la “Bibliografio” (p. 26–30) esas tote en Ido e la “Korespondo” (p. 31–32) skribesis granda-parte en Ido. En posa numeri la kontenajo en Ido divenis sempre plu granda, ed olta en Esperanto sempre plu mikra, til desaparo, ma la linguo da Zamenhof tempope retrovenis a Progreso, nam Couturat havis la tre rara e do tante plu laudinda kustumo insertar omna artikli e kritiki en la linguo o dialekto en qua on kompozabis li. Pro to on povas lektar, exemple, l’artiklo “Defendo de Esperanto”, da H. Sentis, tote skribita en Esperanto, en la numero 13, ja en la duesma tomo (marto 1909, p. 6–9), kande Esperanto desaparabis kom redaktala linguo en la revuo. On povas lektar anke plura letri da E. de Wahl en Auli, e longa artiklo en la stranja dialekto Esperantatra da Romano Brandt (ilqua pose prefacizis, en 1913, en kelke plumpa Esperanto, la maxim konocata diatribo kontre Ido: Historio kaj teorio de Ido, da B. Kotzi, ilqua esis nevo di L. L. Zamenhof). Couturat, sempre tre liberale e loyale, fidela a sua principi, insertis mem projeti pri altra auxiliara lingui o dialekti. Exemple, en la numero 15 (mayo 1909), il insertis 16-pagina apendico en Dutalingue, da Alphonse Duthil (n. 1876), en qua ilca prizentas la gramatiko di sua dialekto. Olca esas ne, quale on ofte misasertas, reformita Ido, ma probo konciliar Ido ed Esperanto, quon montras la moto ipsa (Konkordile inter Esperanto-Zamenhofa ed Esperanto-Ido) dil projeto, quan Couturat judikis kom “tre interesanta, nam ol konservas e mem exajeras kelka chefa difekti [nun: defekti] di Esperanto primitiva” (P. II, p. 207).

Tamen, quale me dicis antee, la prima sep tomi es interesiva ed utila ne nur linguale, ma anke pro la social aspekti dil jermifanta movemento. Exemple, quankam on papagayatre repetas ke, pos la “skismo” (nomizo  kustumala, ma advere absurda), nur o precipue “chefi” od “eruditi” Esperantista transiris ad Ido, dum ke la “populo” restis "fidela" ad Esperanto, tamen per studiar senpartise la Adresari insertita en Progreso irgu povas konstatar ke ta klishuro certe bezonas forta nuancizo o mem ne korespondas al fakti. Yen dextre extraktajo del Adresaro 1912–1913, insertita en la sisesma tomo dil revuo. Ol kontenas la nomi ed adresi di i.a. du sutistini (evanta 20 e 17 yari), seruristo (21-yara), kupro-tornisto (18-yara) e mem 11-yara skolano. Du del anunci montras anke ke ne omni “livis” Esperanto por transirar al “rivala” linguo: uli simple adjuntis Ido a sua komuniko-linguaro, a qua Esperanto duris apartenar. Tala senmitigiva explori nun esas facile entraprezebla e certe entraprezinda, se on volas e savas uzar la disponebla  instrumenti...  

Per explorar la prima tomi di Progreso on povas konstatar anke ke, mem en 1912, kande la linguo ne ja esis parformacita, la Idisti suciis ne nur lo linguala, ma anke lo praktikala di la afero. Yen, exemple, la “Unesma listo di Firmi adoptinta la L. I. Ido”:

Fine, ta exploro furnisas anke informi pri apene konocata auxiliara lingui o projeti (qua audis, exemple, pri Clarison o pri Omnez?) o pri obliviita aspekti od epizodi dil historio di Ido, exemple, pri la unesma internaciona Ido-kongreso, qua esis eventonta en Luxemburg komence di septembro 1914, ma qua pose ne eventis, pro la milito. Videz hike lua oficala programo (Progreso, VII, 1914, p. 498–499):

Kande on skanas dokumenti e konservas li kom pdf-faili, tre ofte eventas ke la kustumala pdf-lektili interpretas la skanuro kom serio de imaji e, pro to, oli povas montrar la texti ma ne rikonocar la koncernata vorti. Konseque, lia exploro-funciono, ofte simbolizita per lupo, ne funcionas. Do, kande on pozas tala faili en la reto, la serchilo di Google ne egardas la texti kontenata en oli. Tamen, kande on pozas tala faili en Archive.org, la situaciono es diferanta, nam ica sito disponas sat potenta texto-rikonociva funciono, e do omna texti kontenata en oli egardesas dal Google-serchilo. Pluse, se on deskargas tala faili de Archive-org ne kom “pdf” ma kom ”pdf with text”, la deskargita pdf-faili divenas dokumenti senprobleme traserchebla per la sercho-funciono (la lupo) dil kustumal pdf-lektili (exemple, la gratuita Acrobate Reader DC). Do, esas nun tre facila e rapida explorar quanta-foye ed en qua kuntexti la vorto “Madrid”, exemple, aparas en ula tomo di Progreso. Tale on povas tre komode explorar la developeso dil movemento en ta od altra urbo, en ta od alta lando, ed anke la mencioneso di ta od altra skriptero od aktivisto.

Pluse, per ta funciono on povas explorar anke diversa aspekti pri linguo-uzo dum la frua — la konstruktal — periodo di nia linguo, exemple, pri (ne)transitiveso di ta od altra verbo, pri la reala — t.e. ne nur segun-vortolibra, ma segun-uza — semantikala feldo di ta od altra vorto (videz, exemple, domeno en la unesma tomo), e t. p. On darfas mem revar pri eventual kompozo di detaloza Ido-dicionario, ilustrita o ne, ma certe plena de autoritatoza exempli, analoga a PIV. Nun to esas posibla! Suficas nur explorar e kompilar, minucieme e paciente...

Ja de longe me havas la konvinkeso ke oportas disponebligar ed acesebligar da irgu omna dokumenti, por ke omni — ne nur pekuniozi, voyajivi, stipendieri od altra privilejiziti — povez lektar, explorar e juar irgo, por ke omni povez lernar ed erudesar, segun sua volo, talento e disponebla tempo, ne segun la pezo o groseso di sua burso. Tale on povus kombatar kontre la formaco e prepondero di intelektala kasti ed igar kulturo vere demokratial ed universal. Me ipsa agos omno posibla ta-sence e ta-sinse. Espereble kelki o mem multi kunagos.