JUDIKO SEN PREDIKO PRI KIN AUXILIARA LINGUI - 1

Johann Schleyer pleanta harpo recevita

kom donacajo, lor lua 50ma aniversario,

de lua kolegi che Sionsharfe, revuo kon-

sakrita precipue a katolika poezio, ed en

qua il unesmafoye divulgis Volapük

en 1879 - Fonto   

Mea amiko Partaka, sempre petulema e surprizanta, per privata mesajo yene defias me: «skribez pri lo maxim bona (e lo maxim mala?) dil helpo-lingui, quin tu konocas: Eo, Io, Ia, Vk, LdP.». Nu, yen, pro quo ne? Defio aceptita! Kun plezuro. Adavane! Tamen yen nuanco: vice skribar kelke nekonkrete pri «lo maxim bona» e «lo maxim mala», me ya skribos plu konkrete pri lo maxim plezanta a me, e pri lo minim plezanta a me, en la mencionita kin auxiliara lingui, kronologiale ordinita: Volapük, Esperanto, Ido, Interlingua e Lingua de Planeta. Tamen, por igar la tasko min tempivora por me e plu digestebla por la lektero, me dividos l’artiklo en kin parti, e hodie me prizentos nur l’unesma parto, qua traktas la maxim anciena linguo auxiliara:

Volapük, la veneracinda avo

Lo maxim plezanta a me:

La koncizeso!

Yes, Volapük esas linguo tre konciza, un del maxim konciza en la mondo, forsan preske tam konciza kam la Chiniana, e probable la maxim konciza auxiliara linguo, (quankam Usik, tre interesanta linguo kompozita dal Hispano Juan Ramón Palanca Gómez, regretinde poke konocata, malgre direta-metoda videi instruktanta, esas forsan mem kelke plu konciza kam l’anciena linguo da Schleyer).

Nu, esas tre agreabla povar dicar multa kozi per poka vorti, elegante e precize, quale agis la Latina. E Volapük povas agar lo komode. Lua senartikleso, lua sintezal komparativo e superlativo e la kin facile lernebla kazi (nominativo, vokativo, genitivo, akuzativo e dativo), per qui Schleyer injenioze dotis lu, igas lu fluanta e lejera quala matinala brizo. Yen exempli:

Fat oba egivom mote plofeda bukis gudikün (7 vorti, 35 literi)

Mea patro donis la maxim bona libri al matro dil profesoro (11 vorti, 48 literi)

Tamen la vorto-nombral difero inter Ido e Volapük ne sempre esas tante granda, ed Ido povas mem esar min literoza kam Volapük:

Ilemof-öv lufis if no äbinoms-la so vemo delidik (8 vorti, 41 literi)

El komprabus la vitberi se li ne esus tante chera (10 vorti, 40 literi)

Altra-latere la kazi di Volapük proximigas lu a la Latina e posibligas a lu imitar la marveloza koncizeso di la linguo di Vergilius. Yen quale povus sonar en Volapük, se on omisus la verbo binön («esar»), la famoza sentenco Homo homini lupus:

Men mene ludog (3 vorti, 12 literi)

La homo esas volfo por la homo (7 vorti, 24 literi)

Tamen Volapük, havante nur un deklino tote reguloza, esas mem plu klara kam la Latina, quan inkombras plura deklini ne sempre reguloza ed anke multa formi interkonfliktanta. Exemple, poetæ povas signifikar «poeti», «dil poeto» od «al poeto», ma Volapük klare distingas la tri formi (poedels, poedela e poedele, rispektive); avis povas signifikar «ucelo» (böd) o «dil ucelo» (böda); avi povas signifikar «al ucelo» (böde) o «dil avulo» (fatela); aves povas signifikar «uceli» en nominativo (böds) ed akuzativo (bödis) e mem «(tu) deziras» (desidol); ave povas signifikar «avulo» en vokativo (o fatel), «ucelo» en ablativo (böd) o mem «saluto!» (glidö!). Tal ambigueso di la Latina kulminas en yena kalemburo: Ave, ave! Aves aves? (Glidö, o fatel! Li-desidol bödis?), «Saluto, avulo! Ka tu deziras uceli?»)...

L’extrema koncizeso di Volapük igas lu teoriale plu apta kam la “rivali” (Esperanto, Ido, Lidepla e, precipue, Interlingua, la minim konciza auxiliara linguo) por televizional subtexti e mesaji per *smartfoni, inter altra moderna aparati e moyeni komunikal poke “spacoza”, nam por eficiente komunikar per olci oportas uzar linguo maxim posible konciza, do textale min “ampla”, e samtempe klara. E Volapük esas ya linguo tre klara e preciza, preske perfekta. Pluse, la koncizeso di Volapük igas lu anke tre ekologial: on povus sparar omnayare multega tuni de papero per imprimar libri, revui e jurnali en ica linguo!

Yen importanta remarko: en la supera e suba exempli me uzas ne la reformita varianto da de Jong, ma l’originala linguo da Schleyer, ne nur pro ke olca plu plezas a me kam olta, ma anke, e precipue, pro ke hike me sequas rigoroza kronologial kriterio, e la Volapük da de Jong esas plu recenta kam Esperanto ed Ido...

Lo minim plezanta a me:

La deformeso dil radiki!

On ofte exajeras ica “defekto” di Volapük. La linguo da Schleyer ya havas anke sat granda nombro de radiki integra, nemutilita, nedeformita, do quik rikonocebla. Yen nur kelka exempli:

bad (< A bad) «malajo», bed (< A bed) «lito», beg (< A beg) «prego», begin (< A begin) «komenco», dog (< A dog) «hundo», dom (< R дом) «domo», fir (< A fir) «abieto», fog (< A fog) «nebulo», frog (< A frog) «rano», ful (< A full) «pleneso», giv (< A giv) «dono», god (< A god) «deo», if (< A if) «se», in (< L in) «en», man (< G Mann) «viro», mil (< H mil) «mil», ni (< F ni) «nek», rib (< A rib) «kosto», si (< I sì) «yes», sin (< A sin) «peko», skin (< A skin) «pelo», sol (< L sol) «suno», step (< A step) «pazo», stul (< R стул) «stulo», su (< I su) «sur»

Plu longa, quankam nekompleta listo (e kun eroro: malad vice la korekta maläd, «maladeso») esas trovebla en mea verko Zamenhof kaj Volapük, publikigita che Iltis en 2012 (me exkuzas me pri la reklamo!).

Tamen multe plu longa esas la listo di vorti quin Schleyer mutilis, deformis od altre “komodigis”. La Germana prelato agis lo precipue pro kin motivi:

1) Por obtenar radiki plu kurta e do plu komoda por derivado: dat (< G damit) «por ke», flum (< L flumen) «fluvio», kluzif (< F crucifix) «kruco», lib (< L liber) «libereso», litur (< L liturgia) «liturgio», mat (< L matrimonium) «mariajo», mem (L memoria) «memoro», nat (< L natura) «naturo». Tala tendenco divenis mem plu forta che Schleyer dum la tempo-paso: exemple, en l’unesma lernolibro, aperinta en 1880 e faksimile ripublikigita da Olms en 1982, on lektas nimal (< L animal) «bestio», ma ica vorto divenis nim en posa edituri... En certena kazi la trancho esas duopla, komence e fine dil radiko: flun (< L influentia) «influo». En altra kazi la mutilo eventas interne di la vorto, nur por igar ol plu facile pronuncebla: lagat (< H lagarto) «lacerto», lazet (< F lazaret ), «hospitalo», lut (< G Luft) «aero».

2) Pro la verbala strukturo di Volapük (verbala tempi formacata per vokala prefixi), nula verbigebla vorto povis komencar per vokalo. Konseque, Schleyer tranchis la komencala vokalo (fizir < G Offizier, «oficiro»), adjuntis l komence dil radiko (lem < L emo, «komprar») o permutis la du unesma literi dil radiko (nisul < L insula, «insulo»).

3) Pro la konjugala sistemo di Volapük (la personal pronomi, sempre komencanta per vokalo, adjuntesis an la fino dil radiko), nula vorto povis finar per vokalo. Schleyer do mustis tranchar la lasta vokalo (fum < F fourmi, «formiko») od adjuntar konsonanto al radiko (kluf < F clou, «klovo»). En certena kazi, solvinte la problemo pri komencala vokalo per permutar la du unesma literi, il mustis pose solvar la problemo pri finala vokalo qua rezultis de ta permuto: F axe («axo») > ax (segun la pronunco /aks/) > xa (per permuto) > xab (per adjunto di finala konsonanto).

4) Pro la pluralo di Volapük (formacata per adjunto di s), nula vorto povis finar per c, h, j, s, x e z. Por remediar lo, Schleyer remplasigis la lasta konsonanto per altra, qua povis komode recevar la dezinenco di pluralo: mestit (< H mestizo) «mestico», mig (< A mix) «mixuro, mug (< L mus) «muso». En certena kazi il mustis solvar samtempe la problemi pri komencala vokalo e finala s: ladet (< F adresse) «adreso».

5) Por faciligar la pronunco da infanti, oldi e Chiniani, Schleyer ofte remplasigis r per l: flol (< L flor) «floro», led (< A red) «redeso», Yulop (< A Europe) «Europa». En certena kazi il mustis solvar samtempe la problemi pri r e finala s: lol (< L rosa) «rozo».

En certena kazi on povas ne tro desfacile retrotracizar la *etimono. Yen exemplo: del internaciona radiko professor, Schleyer tiris profess, elimininte la Latina  sufixo -or, equivalanta a nia -er od -ist, ya pleonasma che radiko, qua ipse montras profesionano. Pose la radiko subisis la kustumala transformi che Schleyer: profess > profes (elimino di duopla konsonanto) > profed (obligala remplasigo di finala s) > plofed (ordinara substituco di l a r). En altra kazi (exemple, lömib, «pluvo») on povas rikonocar l’etimono (Latina imber) ma ne la procedo per qua la prelato derivis l’una del altra. En extrema kazi, on povas nur prizentar febla hipotezo, sen irga konvinkeso, exemple pri l’adverbo te («nur»): ka Schleyer eventuale prenis la Hispana solamente e senkompate amputis lua kapo e torso?

Kad omno tala esis absolute necesa? No! Schleyer povabus obtenar radiki kurta e komoda, e perfekte fitanta en la strukturo di Volapük, sen tala deformado. Yen nur du exempli:

Vice deformar la Angla woman por obtenar vom («muliero»), Schleyer povabus selektar un del sequanta radiki:

fam, del Franca femme (segun la pronunco)

froy, del yidisha פֿרוי (froy)

hatun, del Turka hatun

kin, del Armeniana կին (kin)

Vice deformar la Latina anima por obtenar lan («anmo»), Schleyer povabus selektar un del sequanta radiki:

can, del Turka can

jan, del Persiana جان (jan)

suflet, del Rumaniana suflet

La deformado da Schleyer igas la vortaro di Volapük maxim-granda-parte arkana, nedechifrebla e neutila. Lerninto ya ne renkontros maxim multa lernita vorti en irga loko exter Volapükia e ne povos uzar li dum voyajar.

Regretinde la reformo da de Jong solvis nur poka problemi e mem adjuntis plusi. Exemple, de Jong substitucis bai (< A by) a segun (< H según) «segun», quankam olca esis tote naturala vorto e havis en Volapük exakte la sama formo, pronunceso e signifiko kam en la fonto-linguo (la Hispana), kontre ke by havas altra formo e senco en la Angla; a sök (< L insectum), ya tre mala, il substitucis preske tam mala deformuro (näsäk); al charmanta flitaf («musho»), konsistanta ek flit («flugo») ed -af (sufixo por formacar bestio-nomi) il substitucis la deformuro musak (< L musca); al expresiva spulaf («araneo»), konsistanta ek spul («filifo») e la mencionita sufixo -af, il substitucis la deformuro raänid (< L arachnides). E tale pluse...

Arie de Jong perdis bonega okaziono igar Volapük plu transparanta, plu acesebla e, precipue, plu utila. Tamen, paradoxale, il salvis la linguo de deperiso, de kompleta obliviesko, de nihilo. L’originala Volapük (Volapük rigik), da Schleyer, esas mortinta, segun quante me savas, kontre ke olta da de Jong ankore respiras! Yen evento senprecedenta en la historio di la lingui auxiliara, e certe ago heroal da de Jong. Hike, exemple, on povas spektar recenta konverso kurta ma fluanta, en Volapük, inter Europano ed Aziano, ambi fervoroza adepti dil rinovigita linguo.