SUFIXALA RIMIFO: KA KRIMINO, DELIKTO O KONTRAVENCO?

emoc-ikoni cherpita che Pinterest hike e hike.

Sufixala rimifo en nia lingui nacional

Sufixala rimifo, t.e. rimifo per sufixi (exemple, glorioza / famoza; montaro / homaro; beleso / grandeso) esas poeziala procedo sat ofta e tolerata en nia lingui nacional.

Yen exemplo pri la Franca, del fablo Le corbeau et le renard («La korvo e la foxo»), da Jean de La Fontaine (1621–1695):

Maître corbeau, sur un arbre perché,

         Tenait en son bec un fromage.

Maître renard par l’odeur alléché,

         Lui tint à peu près ce langage:

La unesma e triesma versi rimifas per la sufixo ‑é («‑ita; ‑ata»).

Yen plusa exemplo pri la Franca, del poemo Parfum exotique («Exotika Parfumo»), da Charles Baudelaire (1821–1867):

Une île paresseuse où la nature donne

Des arbres singuliers et des fruits savoureux;

Des hommes dont le corps est mince et vigoureux,

Et des femmes dont l’œil par sa franchise étonne.

La duesma e triesma versi rimifas per la sufixo ‑eux («‑oza»).

Yen exemplo pri l’Italiana, de Divina commedia («Deala komedio»), maestro-verko da Dante Alighieri (1265–1321):

Ed una lupa, che di tutte brame

sembiava carca ne la sua magrezza,

e molte genti fé già viver grame,

questa mi porse tanto di gravezza (I, 49–52)

La duesma e quaresma versi rimifas per la sufixo ‑ezza («‑eso»).

Yen fine exemplo pri la Portugalana, del epikajo Os Lusíadas («La Luzidi»), maestro-verko da Luís de Camões (c. 1525–1580):

E também as memórias gloriosas

Daqueles Reis, que foram dilatando

A Fé, o Império, e as terras viciosas

De África e de Ásia andaram devastando;

E aqueles, que por obras valerosas

Se vão da lei da morte libertando;

Cantando espalharei por toda parte,

Se a tanto me ajudar o engenho e arte. (I, 2)

Del ok versi en la supera strofo, sis — do 75%! — rimifas per la sufixi ‑osas («oza») ed ‑ando («‑ante»)...

Sufixala rimifo en Esperanto

En Esperanto cirkulas ja de sat longa tempo la interesiva e kelke jokoza vorto adasismo, signifikanta «sufixala rim(if)o». La vorto, inventita dal Polona Esperanto-skriptero Antoni Grabowski (1857–1921) — ilqua abominis e kondamnis tala rimifo — kariktas la tendenco dal unesma Esperanto-poeti rimifar per vorti ornita per sufixi, precipue per ‑ad‑, exemple: laboradas / sendadas.

Zamenhof ipsa ofte, mem tro ofte, rekursis a tala rimizo, tamen ne tam multe per ‑ad‑ kam per ‑ec‑, ‑iĝ‑, ‑ig‑, ‑ar‑ e per participal sufixi (precipue ‑ant‑ ed ‑it‑). Exemple, en sua 60-versa poemo Al la fratoj, publikigita en La Esperantisto (1890, n‑ro 7, 39) Zamenhof — sub la pseudonimo Hemza —uzis ne min multa kam 14 versi sufixale rimizita (do 23,3%). En altra poemo, La espero, plu mikra (24-versa) — nun konocata da omna esperantisto, nam ol konstitucas la texto dil Esperanto-himno — Zamenhof uzis 10 versi sufixale rimizita (do 41,7%!), e la lasta strofo konsistas mem ek nur tale rimizita versi:

Nia diligenta kolegaro

En laboro paca ne laciĝos,

Ĝis la bela sonĝo de l' homaro

Por eterna ben’ efektiviĝos.

Tamen tala rimifo pokope divenis desprizata ed evitata da Esperanto-poeti, precipue pos ke, en Parnasa Gvidlibro (1932), Gaston Waringhien (1901–1991) e Kalman Kalocsay (1891–1976) explicite kondamnis tala rimifo. Ilta ya ferme e senapele asertis (p. 29 dil 2‑ma edituro, 1968) ke «estas malpermesite rimi per sufiksoj» («esas interdiktata rimifar per sufixi»), dum ke ilca plu subtile (p. 77–78 dil 2‑ma edituro) versifis yene:

Rimfaro per la sama elemento

nur pri senpovo, aŭ maldiligento

atestas. Do sufiĉu ĉi rimarko:

la adasismoj indas je elsarko.

(«Rimifo per la sama elemento

nur ago da senpova indolento

atestas. Do suficez ca remarko:

sufixo-rimi irez aden sarko».)

L’atitudo di Kalocsay pri tala rimifo probable konsequas anke de ke en la klasika Hungariana poezio on tro ofte e tedive uzis sufixala rimi (ragrímek), do il impetuoze reaktis kontre tala uzo en la yuna auxiliara linguo ed agis omno posibla, per exhorti e per sua propra exemplo, por despersuadar la novica bardi rekursar a ta moyeno, judikata kom signo di amatoreso o mem nehabileso poezial. Pro to Kalocsay — certe kun enorma esforco — sucesis tradukar ad Esperanto, per rimizita 11-silaba versi e sen irga sufixala rimo, la tota Inferno da Dante, quankam olca konsistas ek 4.720 versi kontenanta tre desfacila rimala skemo katenigita (terza rima)! Lua tradukuro aparis en 1933 e juis granda suceso. Tamen oportas dicar anke ke, quankam abominante sufixala rimi, mem le bele sonanta, Kalocsay ne retenis su de rekursar a rimifo per kompozuri stranja (ringmarĝenas: IV, 24) o leda (aglflugile: IV, 95)...

Nu, pos multa yari, en 2006, la Brazilian editerio Fonto publikigis tradukuro dil tota Divina commedia, dal Italiano Enrico Dondi (1935–2011), ilqua, ne sequante la exemplo di Kalocsay, spareme rekursis a sufixala rimi kande to montresis komoda o konvenanta por precize tradukar la senco dil versi da Dante. Exemple, por tradukar la 4720 versi de Inferno, Dondi uzis 47 sufixala rimi (do preske 1% del tota rimaro), tale distributita:

‑it‑ (34)

‑at‑ (5)

‑ist‑ (3)

‑ant‑ (3)

‑int‑ (2)

La sama editerio, cetere, publikigabis en 1980 La Luzidoj, rimizita Esperanto-tradukuro, dal Braziliano Leopoldo Knoedt (1921–2000), dil supere mencionita epikajo Os Lusíadas. Or en la unesma kanto, exemple, qua kontenas 848 versi, la tradukero rekursis a 30 sufixala rimi (do 3,5% del tota rimaro), tale distributita:

‑ant‑ (10)

‑it‑ (8)

‑int‑ (4)

‑ig‑ (4)

‑at‑ (2)

‑ar‑ (2).

Do, quankam la nuna Esperanto-poeti maxime evitas tala rimifo, e quankam eventuala aparo di sufixala rimi en poemo, precipue originala, ordinare judikesas kom senhezite eskartenda, tamen, en verki komplikita e tre desfacile tradukebla, sufixala rimifo, quankam pasable rara, ne tote evitesas.

Sufixala rimifo en Ido

Sten Liljedahl, autoro dil
unesma libro-forma Ido-
poemaro, en qua abundas
sufixala rimi.
Fonto: Österreichische
Nationalbibliothek

En 1914 aparis la unesma libro-forma Ido-poemaro: modesta broshuro, nur 8-pagina, sub la titulo Idala poezio, dal Sueda dentisto Sten Liljedahl (1871–1924). Ol kontenas 10 poemi, de qui nur du esas originala: Suedia e Titanic. Le cetera esas tradukita: sis del Sueda, un del Dana ed un del Italiana. La poemaro kontenas 199 versi, ma du del poemi konsistas ek versi senrima, do la reala quanto de rimoza versi esas nur 156, de qui 60 (do 38,5%!) esas sufixale rimizita. Bona exemplo pri tale rimizita poemi da Liljedahl esas lua Ido-himno (ne kontenata dal mencionita brochuro):

«Yen ni venas mikra Idistaro

kun ideo bel e praktikal,

por montrar ad obstinem homaro

maxim bona verko mondlingual.

Lernez Ido simpla e sparema

nam stranjera lingui desfacil

esas nur obstakli disipema,

qui impedas agi plu fertil.

Helpez do per honoroz kombato,

frati sur la tero sospirant,

al felica e vinkoza fato,

quan meritas linguo unigant !

Vivez Ido, nia grand idolo,

kom la vera linguo futural !

Brilez stelo, nia kar simbolo,

klare tra la mondo unesal !»

Quale on povas konstatar, 10 del 16 versi (t.e. 62,5%!) en la supere citata poemo esas sufixale rimizita.

Min konocata esas la Himno ad Ido, da Tom Sweetlove, lektebla en lua volumo Probo-flugi sur Pegazo (1929, p. 13):

«Mondolinguo ideala !

         Kantas ni por tun laudar !

Tun, sublima, sen-egala,

         Ni ne povas ne amar :

                   Ho, ligilo bel anmala !

                   Joyas ni ad tu kantar !

Tam la maxim fora lando,

         Kam la nia kar hemal,

Havas ja devotoza bando,

         Fervorozi unesal :

                   A la mond-pacoza stando,

                   Singlu volas nun hastar.

Frata homi tota-tera !

         Sama-sanga esas vi ;

Una mondolinguo vera

         Unionez vi ed ni :

                   Ido, linguo mond-espera,

                   Helpez amo fruktifar !»

On facile vidas ke 7 del 18 versi (t.e. 40%!) en ica poemo sufixale rimifas.

Semblas do ke la unesma Ido-poeti heredis de Esperanto la tendenco ad ecesiva sufixala rimifo, tante plu nam nula Grabowski o Kalocsay avertis li pri eventuala nedezirindeso di tala procedo. Segun quante me savas, nula Ido-poeto o literatur-kritikero explicite kondamnis sufixala rimi, ma Andreas Juste, per sua exemplo, implicite agis lo. En 1963 aparis ya lua Soneti, dina volumo kontenanta 18 soneti da lu plus prefaca soneto da Hans Brismark. La kontrasto esas evidenta, mem shokanta: l’unika soneto da Brismark ya kontenas 8 versi sufixale rimizita (do 57,1%!), kontre ke la sonetaro da Juste, konsistanta ek 252 versi, kontenas nur 4 (do 1,6%!) tale rimizita versi: Idisti / idealisti (p. 5) e natural / artifical (p. 7). Do Juste, sen ambaji, vizis montrar la sequenda voyo: ne per explicita doktoral diserturo, ma per exempla versi diskrete e bele instruktiva. E lua mesajo, destinata a lua kompani — ne nur lora, ma anke futura — esis klara: on darfas rekursar a sufixale rimizita versi, mem en poemi original, ma tre spareme, quaze nur gutope...

Pos non yari, en 1972, Juste itere montris la sequenda voyo, cafoye per sua maestro-verko La serchado. Ica «poemo hero-komika» kontenas 3037 versi, ma la kanti unesma (324-versa) e sepesma (432-versa) konsistas ek versi senrima, do la reala quanto de rimoza versi en la tota poemego amontas a 2281. En olci me trovis nur 18 sufixala rimi (do 0,8%!), tale distributita:

‑al‑ (10)

‑an‑ (2)

‑ant‑ (2)

‑ist‑ (2)

‑oz‑ (2).

Do ne nur gutope, ma anke cirkonspekte: ne irga, ma nur certena sufixo-rimi, segun semblo, posedas pasporto en la poetiko di Juste...

Parenteze, en ica verko Juste injeniis ed enduktis anke ulsorta rimo “kalembural”, tre amuziva:

«Quale poeto vidante lamp-iro

Mikra, tre mikra, quik pensas “lampiro”[...]» (IV, 21)

E anke la sequanta, qua koncernas i.a. drinko-korno di Gota chefo:

«Ni audis la vibro di la kornamuzi

Jus ante spektar la chefal korn-amuzi.» (X, 8)

Tamen, pos un yaro, en 1973, per sua nova poemaro La fabli dil olda korvo, Juste montris ke la quanto de “permisebla” sufixo-rimi e mem lia sorto dependas anke del intenco dal autoro e del karaktero dil koncernata verko. En la nuna kazo parolesas pri poemaro lejera-tona, en qua plurspeca bestii dialogas, diskutas ed enuncas opinioni, judiki e konsili. Pro to, en ca verko, konsistanta ek 930 rimoza versi, la poeto rekursis a plu granda quanto de sufixala rimi, nome 49 (do 5,3%), tale distributita:

‑ar (26)

‑al‑ (6)

‑ant‑ (4)

‑es‑ (4)

‑it‑ (3)

‑aj‑ (2)

‑et‑ (2)

‑oz‑ (2).

Surprizanta, mem astoniva, esas la quanto de versi rimizita per la infinitivala dezinenco ‑ar. Tala rimifo — tedive ofta che Sweetlove e, segun semblo, evitata da Juste en verki plu “serioza”...— esas sat frequa en populala poemi en certena Romanala lingui (exemple, en la Portugalana). Do Juste adaptis su al cirkonstanci sen katenizar su per rigida poetiko-kodexo...

Komparata sufixala rimifo en Esperanto ed Ido

«Yen ke oldulo digna de respekto

Trifoye kap-sukusis kun rigoro,

Regardis ni kun deskontent aspekto

E tiris forta voco del pektoro».

Famoza epizodo ("La oldulo de Restelo")

de Os Lusíadas (IV, 94) da Luís de Camões,

tradukita da Andreas Juste (en Voci di saji).

  Pikturo dal Portugalan artisto Carlos Alberto
Santos (1933–2016). Fonto:  Inverso

 Kad en Ido on plu ofte rimifas per sufixi kam en Esperanto? Sen facar kompariva analizo, on povus expektar lo, nam en Ido mankas verki legifanta quala Parnasa Gvidlibro, e nia maxim fekunda ed importanta poeto, nome Juste, kontraste a Kalocsay, nultempe expresis explicita kondamno kontre tala rimifo. Fortunoze ni disponas exempli qui posibligas ula, quankam rudimenta, komparo, nome, mea tradukuro dil unesma tri strofi del unesma kanto di Os Lusíadas, qua publikigesis en Progreso (2003, n-ro 328, p. 21–22), e precipue la tradukuro, da Juste, dil strofi 84–104 del quaresma kanto dil sama verko, inkluzita en Voci di saji (1982, 2‑ma parto, p. 1–11). Ica tradukuri esas kompareba ne nur al supere mencionita Esperanto-tradukuro da Knoedt ma anke al originalo da Camões. Yen la rezultajo:

Kanto I, 1–3 (24 versi)

Nombro de sufixala rimi:

Originalo: 14 (58,3%)

Espo-tradukuro da Knoedt: 4 (16,7%) [‑it‑ (2), ‑ig‑ (2)]

Ido-tradukuro da Neves: 5 (20,8%) [‑oz‑ (3), ‑it‑ (2)]

Kanto IV, 84–104 (168 versi)

Nombro de sufixala rimi:

Originalo: 35 (20,8%)

Espo-tradukuro da Knoedt: 4 (2,3%) [‑ej‑ (2), ‑ind‑ (2)]

Ido-tradukuro da Juste: 16 (9,5%) [‑at‑ (5), ‑es‑ (4), ‑oz‑ (3), ‑an‑ (2), ‑ont‑ (2)]

On do povas dume konkluzar ke:

(1) En Esperanto ed Ido on uzas sufixala rimi multe min ofte kam en la Portugalana.

(2) La procento di sufixala rimi diminutas proporcionale al augmento dil nombro de analizata versi, en omna tri lingui.

(3) En Ido on tendencas uzar sufixala rimi kelke plu ofte kam en Esperanto.

Tamen oportus facar kompariva studii plu ampla e plu detaloza...