1.
Nova vorto, nova koncepto...
En 2001 aparis
16-pagina broshureto sorgoze redaktita da Robert Carnaghan, sub la titulo Lexiko
di nova vorti. Inter la 434 nova oficala vorti (o plu juste: vorti ek nova oficala
radiki) quin ol kontenas, sidas anke la sequanta:
seminar.o A: seminar
F: séminaire (académique)
G: Seminar (Kurs) H:
seminario (académico) I:
seminario (accademico)
 |
| A. Juste (sinistre), A. Neussner (meze) e H. Jacob (dextre) en La Chaux-de-Fonds, Suisia, 1981. Fonto: © Literatura Foiro, 2018, n-ro 294, p. 224 |
Kad uldie eventis
seminaro en Ido? Yes, segun raporto da Jacques Bol en Progreso
(septembro-decembro 1981, n-ro 263, p. 7–9), del 24-ma til la 28-ma di agosto di
1981, en «Albergo Privat» — t.e. KCE, Kultura Centro Esperantista (la
fonduro Gastejo Edmond Privat liquidacesis en 2000) —, en La
Chaux-de-Fonds, Suisia, eventis Ido-seminaro organizita da Tazio Carlevaro, kun
la helpo da SULI (Suisa Uniono por la Linguo Internaciona).
Bol komencas sua
raporto per la sequanta espritajo: «Quankam ni idisti, lor l’arivo, sentabas ni
kelke quale Mormoni kunvenanta en Vatikano (segun la dico di nia docero), ni
devas konfesar ke ni aceptesis tre jentile, tre varme mem, dal jeranto dil
Albergo».
La seminaron
partoprenis dek-e-un personi dum la tota semano e «kin altri epizodale». La plu
ampla temi esis linguistiko general ed interlinguistiko («temo pasable ardua e
desfacila»), literaturo Idala e, precipue, Ido-poezio. La docero esis nulu
altra kam Andreas Juste,
«ecelanta diskursero», qua «mantenis intereso por ta temi dum la tota semano,
inter omna audanti, qui nultempe perceptis ula sento di enoyo o tedo».
Yen, vortope segun la
raporto da Bol, la partikulara temi e rezumo di singla leciono di ca historiala
Ido-evento in
partibus infidelium:
«Lundie 24 agosto:
»Unesma parto: Pri
naturaleso
Bona linguo
internaciona ne devas imitar l’existanta lingui nacionala, quin erore on
nomizas naturala: singla linguo esas ya samtempe plu o min natural e plu o min
artifical; singla linguo esas mixuro de ta du elementi segun diversa gradi.
L’ideo di naturaleso
es nur mito naskinta pro socio-psikologiala kauzi.
»Duesma parto: Kontroversi
pri literaturo
La diskursero studias
pose la longa kontroversi pri l’utileso di literaturo en la domeno di la Linguo
Internaciona.
Il explikas ke multa
poeti ed autori respondis a la rezoni ne per argumenti ma per bela verki.
»Mardie 25 agosto:
Unesma parto: Pri la
longa marcho di Couturat
dum sep yari
Couturat rideskovris
l’ideali da Cartesius e Leibnitz e volis konstruktar linguo ne nur por bona
komuniko ma anke por klara penso e to esas, segun la docero, la maxim originala
karaktero di Ido.
Pro to, Couturat esis
la vera maestro ne nur di nia linguo ma, por irga serioza interlinguisto, la
kreinto di la komparanta interlinguistiko.
»Duesma parto: Periodo
di simpleso
La diskursero
penetras sur la tereno di la kritiko literaturala e studias to quon il nomizas
«la periodo di simpleso» ante l’unesma mondmilito, ed inter altra, la verki
poezial da Devannes, Guignon, Liljedahl, de Beaufront e
Hermann.
»Merkurdie 26 agosto:
Unesma parto: Renkontro
dil tezi da Wilhelm
Ostwald e Ferdinand de Saussure
La docero studias
punto qua nultempe studiesis anke en l’Idistaro nek en linguistiko: to es, ke Wilhelm
Ostwald deskovris la vera naturo di linguo, mem kelka yari ante Ferdinand de
Saussure, qua generale, til nun, konsideresas kom l’inventero di ta nova
teorio, segun olqua lingui ne esas misterioza afero ma sistemi de signi.
»Duesma parto:
Periodo di florifo
To esas la periodo
inter la du mondmiliti. La docero studias unesme la verki da quar magni:
Gilbert Richardson, Tom Sweetlove, Jules Houillon, Sigvard Quarfood; koncerne ta
periodo e ta autori, Henry Jacob, qua konocis plura inter li, helpis ni, per
emocigiva personal rimemori, komprenar plu bone lia vivmaniero e karaktero.
»Jovdie 27 agosto:
Unesma parto: Adportajo
de Jespersen
La diskursero duris
studiante l’adportajo de Jespersen pri l’efikiveso e la tendenco vers simpleso
en multa lingui.
»Duesma parto:
Periodo di florifo (sequo)
Multa altra poeti
studiesas, exemple: Gilbertus Vallaeys, Octave Legrand, Schiffman, Marcilla,
Csatkai, ed cetera.
»Venerdie 28 agosto:
Principi, metodi e
perspektivi
Ensemble, ni
konstruktis la general sintezo, t.e.:
Ostwald — linguo kom
sistemo de signi,
Jespersen — sempre
ameliorebla,
Couturat — per
raciono e logiko.
Tale, guidata da nia
docero, ni sucesis distingar:
l’esencal principi di
nia linguo,
la metodi,
la formi.»
Nu, nuna Idisti,
lektinte la supera extreme atraktiva programo, povas nur regretar ke li ne
asistis e ke, segun semblo, nulu filmagis od adminime enrejistris lo dicata en
La Chaux-de-Fonds dum ta unika e certe neobliviebla semano. Tamen restis la
skribita noti da Juste. E fakte, ye la fino dil seminaro, segun Bol, «omna
partoprenanti expresis la deziro ke ta kurso imprimesez, exemple segun la formo
di broshuro; ta deziro semblas rapide exaucesor».
Advere, en la sama
numero di Progreso, ma en altra rubriko (Libri, p. 14), on povas
lektar yena noto, nesignatita, ma supozeble anke da Bol:
«Idologio. La
kurso da Andreas Juste eventinta en La Chaux-de-Fonds interesis multe omna
partoprenanti. Esus tre regretinda ke ta granda laboro ne povus esar utiligata
anke da altra Idisti. Segun informi recenta, editerio Hans Dubois konsentus
editar la manuskripto. Tale tante granda savo ne perdesos, ol esos atingebla da
omna Idisto, omna interlinguisto, omna dokta homo. La libro da Andreas Juste
brilos en la biblioteki interlinguistikala, e formacos la bazo por cienco nova:
“Ido-logio”, la cienco pri la linguo Ido e pri la kulturo, qua kreesis pri ta
linguo, en ta linguo, por ta linguo.»
2. Sporadika florifo di Ido
Parenteze, quik pos
la seminaro (del 29-ma di agosto til la 3-ma di septembro) eventis en altra
Suisa urbo (Jongny) la tradicionala singla-yara Ido-konfero, pri qua aparis
detaloza raporto da Bol en la sama numero di Progreso (p. 1–6). Per olta
on povas konstatar ke lore eventis ul-sorta riflorifo di Ido. Exemple, sundie,
ye la 30-ma di agosto, ye 10 kloki, «Samideano Juigner, sacerdoto katolika, agas
Eukaristio (katolika kulto): plura samideani lektas, en Ido, texti de la Biblo,
pri la turmo di Babel, e pri l’apostoli parolanta multa lingui; Sro Juigner
predikas en Ido (Emocigant instanto: to rimemorigas l’olima tempo, kande
Kanoniko Houillon predikis en Ido en Zürich dum la kongreso di 1928».
Pri la sama
sacerdoto, Bol komunikis anke lo sequanta: «Sioro Robert Juigner, franca
sacerdoto qua vivas en Japonia, raportas pri sua labori (qui esas imensa). Yuna
japoniani korespondas per Ido kun amiki en diversa landi, mem en Kirgizia.
Ultre lo, il montras exemplero di la lexiko Ido-Japona, quan il redaktis: ja
281 pagini kontenanta plu multe kam 9000 vorti».
3.
Anunco pos longa pauzo
Ni retrovenez al
projeto editar la materiaro dil tre sucesoza kurso da Andreas Juste...
Nu, quankam la
seminaro eventis en 1981, me ne trovis irga eko, dum la sequanta sep yari, pri
la editala projeto. Tamen, en Progreso 285 (januaro-aprilo di 1989, p.
15), aparis yena anunco (o plu juste, “preanunco”) nesignatita (ma tre probable
anke da Jacques Bol):
«Nova verko
»Idala foliumi
»Sub ta modesta
titulo, nia studioza amiko e samideano Andreas Juste esas skribanta nova
importanta verko qua esas la rezulturo de tre longa studiuri e mediti pri la
formaco di nia linguo e qua es fakte traktato di Idologio.
»Per adportar lumo
pri eventi ed opinioni olima, ta esayo esos anke e precipue utila por adaptar
ed ameliorar l’Ido-linguo.
»Ta verko qua
kontenos aproxime 100 pagini esos plu explicita danke a multa noti, komenti e
citaji de diversa texti anciena, to quo demonstras lua serioza karaktero. La
Belga grupo, dum sua yarala konfero en Novembro, decidis *publisar ye sua
spensi, ta verko, per fotokopiuri.
»Ta esayo, kun la recenta
“Kontributaji a la studio di
la historio di nia linguo” da Henry Jacob, konstitucos certe moderna e tre
valoranta kontributo a la studio dil Interlinguistiko.
»Por sugestar kelke
en qua spirito ta nova verko esis skribita, yen la prefaco di “Idala
foliumi”; ni intencas, en la *nexta edituro di Progreso, esbosar la precipua
elementi de ta importanta traktato.»
Sequas la prefaco da
Juste (p. 15–16), olquan me sube senhezite riproduktas integre, ne nur pro lua nedubitebla
interesiveso, ma anke *quoniam ol, pro misterioza motivo, ne aparis en la posa
sam-titula verko, kande ol editesis en 1998, nek lor la riedito en 2019. Yen
ol:
»Idala foliumi
»La titulo dil yena
esayo esas nul fantazio: l’ideo naskis ya dum foliumar kun plumo en manuo mult
Idala revui, del epoko, quan ni povas nomizar “heroala”.
»E lo genitis
sentimento di prodund admiro.
»Tre skarse tal
fenomeno eventis en la historio dil idiomi: dum tri o quar generacioni homi
esforcis kun pasiono por konstruktar linguo maxim perfekta posible.
»Tala persevero, tal
idealismo semblas preske unika. Ta pioniri ne vidis la suceso, e li vere
aplikis la devizo dil glorioza Tacemo: “nek on bezonas esperar por entraprezar,
nek sucesar por perseverar”.
»E lo divenis sempre
plu evidenta per la pasar dil tempo. Dum l’unesma periodo ya l’ideo di linguo
universal esis segun la modo, “en la vento” segun l’aktual expreso. Ma pokope ta
susteno desaparis. La pretendo dil adepti di mediokra linguo prizentar ol kom l’unika
solvuro ne varietur
admisenda malgre lua defekti, ed altraparte la rinasko dil idiomal shovinismi,
baris la voyo per solid obstakli. E malgre lo l’Idisti duris transmisar sua
Idealo.
»La duesma sentimento
esis ta di certena responsiveso. Ja nun multa revui desaparis, egarit o
destruktit, o nekonsultebla. E ta, qua deziras studiar la historio dil
Ido-movemento es presle simil ad arkeologo probanta restaurar antiqua mozaiko;
multa peceti mankas, ma per asemblar paciente le restanta lu pokope sucesas
ritrovar la generala traiti e do l’intenci dil artisto di olima tempo.
»Tale per kolektar
citaji e frazi, per ordinar e komparar li on vidas lente ma sekure aparar l’evoluciono
dil opinioni, kelkafoye kontrastanta, ma plurfoye konverganta malgre sua
diverseso.
E de tal ensemblo
naskas historio, ne di la fakti, ma dil idei dil Idistaro tra ok yardeki, quaze
bazo dil Idologio.
Pro la magna rolo,
quan l’Idisti pleis en Interlinguistiko, lo esas nia tasko salveguardar lia
penso. Ultre lo ni povas esperar, ke to posibligos nova developi per harmoniar
oportun ameliori e necesa kontinueso.»
Parenteze me adjuntez
ke nek ica prefaco nek la antee citita (pre)anunco irge mencionas la seminaro
de 1981, quale se la verko havus nula relato a ta historiala evento...
4.
La verko tandem aparas!
En Progreso 313
(mayo-agosto di 1998, p. 1), aparis yena anunco, per la plumo di Jacques Bol:
«IDALA FOLIUMI.
 |
| Unesma edituro di Idala foliumi (1998), en A5-formato. |
»Ta verko jus
editesis (januaro 98) da “Editerio Hans Dubois” qua apartenas a nia samideano
Dro Tazio Carlevaro, medicin-doktoro, specalista en psikiatrio e psikoterapio,
samatempe experta interlinguisto en
Bellinzona (Suisia); en ica domeno, il esas prezidero dil Konsultiva Komitato
di CDELI (Centro por Studio e Dokumentizado pri la Linguo Internaciona) en La
Chaux-de-Fonds (Suisia).»
Carlevaro, cetere, ne
nur editis la verko, ma anke adjuntis prefaco, en qua il revuas la komplikita
elaboreso dil verko e, pluse, informas la lekteri pri ulo quon Bol unplusafoye tacis
en sua anunco en Progreso, nome, ke la ideo pri la verko konsequis del
mencionita seminaro eventinta en 1981 en KCE, dum qua «Andreas Juste parolis
pri la origino di Ido, pri la idei di Couturat, Jespersen, Ostwald, pri la
kulturala e linguala rolo di de Beaufront, pri la linguo ipsa, e pri la
literaturo, qua aparis en Ido-linguo, sive tradukit sive originala. Il savis
developar sua argumenti impresive ed interesive: yen homo kun idei, kun konoci,
kun kapableso docar pri desfacila temo, pri qua on ne tre ofte recevas
kompetent informi». (p. 3)
Konfirmesas do la
ne-eskartebla relato inter Idala foliumi — verko qua quaze cimentizas e
maturigas nova cienco, nomizebla kom Idologio — e la historiala seminaro
de 1981. Tamen me konjektas ke la verko preanuncita da Bol en 1989 ne esas
precize la sama kam olta qua pose publikigesis da Carlevaro en 1998. Kredeble,
ol esis mem plu ampla, e do inter 1989 e 1998 Juste kelke modifikis sua
projeto. Kad, exemple, la verko-klado de 1989 kontenis la studiuri pri la
diversa poeti, olqui konstitucis importanta elemento di la kurso da Juste en
1981 ma pose omisesis en la edituro de 1998? Me ne savas lo. Tamen, en 1994 — do
inter la preanunco da Bol e la editeso dil verko — aparis specala numero di Progreso
(300, do jubileala!), konsultebla hike,
en qua Juste insertis pasable konciza studiuri pri yena poeti: Löfvenark, Liljedhal,
Beaufront, Devannes, Hermann, Quarfood, Houillon, Richardson, Sweetlove,
Dimitriev, Pascau, Bouts, Porzenheim e H. Neussner.
Esas do probabla ke,
insertinte tala materiaro en Progreso en 1994, Juste pose judikis kom
preferinda ne repetar ol en la verko Idala foliumi, qua ya havis skopo
kelke diferanta de olta dil seminaro quan il konceptis, prizentis ed animis en
1981.
Yen do la historio, ya
nekompleta, ma pasable detaloza, ne nur pri tre valoroza verko, jus rieditita (e
hike trovebla), ma anke
pri la fundamenti, armaturo e pilastri di nova cienco, qua de nun darfas pazar,
se ne prezuntoza o superba, adminime fiera pri sua unikeso e pri sua yuro
existar e montrar su al mondo.
Malgre l’importo di
ca verko da Juste, me opinionas ke ol ne inauguris idologio. Ja en la pionirala
tempo di Ido on povas remarkar e mem juar la premici di ca nova cienco.
Exemple, la ankore nun lektinda e primeditinda artiklo Pri nia metodo,
da Couturat — aparinta en Progreso (II, decembro 1909, p. 579–582),
faksimile lektebla hike, kun
lora ortografio ed imprimal aranjo, o hike, riskribita da James
Chandler, anke kun lora ortografio, ma kun interkrampona “traduko” dil arkaikismi,
o mem askoltebla hike,
voce lektata da Steve Walesch per bela pronunco ed agreabla modulaco — esas
forsan la maxim grava reprezentanto dil premici dil nova cienco, a qua Juste
pose donis nova impulso e moderna tono.
Tamen, fortunoze,
okupeso pri idologio, e nova idei e fresha perspektivi pri lua temaro, ne interruptesis
nek cesis pos la transpaso di Juste. Anke recente aparis lektinda studiuri ed
esayi pri ca feldo ankore explorinda e fruktoza. La maxim importanta
kontributajo recenta, mea-opinione, esas l’artiklo Pri la ciencala principi,
da Tiberio Madonna, publikigita en lua revuo La plumo Idala (2013, n-ro
1, p. 54–61), qua esas deskargebla hike.
Ica studiuro, judikebla kom ulsorta “konstitucala charto” di Ido, esas bela
komplemento di Idala foliumi e helpas ni plu bone intelektar la plaso di
Ido en la panoramo interlingual ed en la cenaro interlinguistikal e, precipue, plu
profunde komprenar la motivo di lua nasko, di lua developeso e di lua rezistiveso,
malgre la lora e nuna desfavoroza cirkonstanci e kondicioni.
