segunda-feira, 25 de março de 2019

FOLIUMANTE NOVA CIENCO


1. Nova vorto, nova koncepto...

En 2001 aparis 16-pagina broshureto sorgoze redaktita da Robert Carnaghan, sub la titulo Lexiko di nova vorti. Inter la 434 nova oficala vorti (o plu juste: vorti ek nova oficala radiki) quin ol kontenas, sidas anke la sequanta:

seminar.o  A: seminar  F: séminaire (académique)  G: Seminar (Kurs)  H: seminario (académico)  I: seminario (accademico)

A. Juste (sinistre), A. Neussner (meze) e H. Jacob (dextre) en
La Chaux-de-Fonds, Suisia, 1981.
Fonto: © Literatura Foiro, 2018, n-ro 294, p. 224
Mankas la Rusa tradukuro, qua esus семинар (seminár). Mankas anke defino. Tamen, segun la Angla tradukuro e la klara interparenteza indiki dop la tradukuri FGHI, on povas facile konjektar ke parolesas pri praktikala kurso, ordinare en instituto, supera skolo, fakultato edc, en qua la instruktado esas mixata kun diskuti inter mikra labor-grupi.

Kad uldie eventis seminaro en Ido? Yes, segun raporto da Jacques Bol en Progreso (septembro-decembro 1981, n-ro 263, p. 7–9), del 24-ma til la 28-ma di agosto di 1981, en «Albergo Privat» — t.e. KCE, Kultura Centro Esperantista (la fonduro Gastejo Edmond Privat liquidacesis en 2000) —, en La Chaux-de-Fonds, Suisia, eventis Ido-seminaro organizita da Tazio Carlevaro, kun la helpo da SULI (Suisa Uniono por la Linguo Internaciona).

Bol komencas sua raporto per la sequanta espritajo: «Quankam ni idisti, lor l’arivo, sentabas ni kelke quale Mormoni kunvenanta en Vatikano (segun la dico di nia docero), ni devas konfesar ke ni aceptesis tre jentile, tre varme mem, dal jeranto dil Albergo».

La seminaron partoprenis dek-e-un personi dum la tota semano e «kin altri epizodale». La plu ampla temi esis linguistiko general ed interlinguistiko («temo pasable ardua e desfacila»), literaturo Idala e, precipue, Ido-poezio. La docero esis nulu altra kam Andreas Juste, «ecelanta diskursero», qua «mantenis intereso por ta temi dum la tota semano, inter omna audanti, qui nultempe perceptis ula sento di enoyo o tedo».

Yen, vortope segun la raporto da Bol, la partikulara temi e rezumo di singla leciono di ca historiala Ido-evento in partibus infidelium:

«Lundie 24 agosto:

»Unesma parto: Pri naturaleso
Bona linguo internaciona ne devas imitar l’existanta lingui nacionala, quin erore on nomizas naturala: singla linguo esas ya samtempe plu o min natural e plu o min artifical; singla linguo esas mixuro de ta du elementi segun diversa gradi.
L’ideo di naturaleso es nur mito naskinta pro socio-psikologiala kauzi.

»Duesma parto: Kontroversi pri literaturo
La diskursero studias pose la longa kontroversi pri l’utileso di literaturo en la domeno di la Linguo Internaciona.
Il explikas ke multa poeti ed autori respondis a la rezoni ne per argumenti ma per bela verki.

»Mardie 25 agosto:
Unesma parto: Pri la longa marcho di Couturat dum sep yari
Couturat rideskovris l’ideali da Cartesius e Leibnitz e volis konstruktar linguo ne nur por bona komuniko ma anke por klara penso e to esas, segun la docero, la maxim originala karaktero di Ido.
Pro to, Couturat esis la vera maestro ne nur di nia linguo ma, por irga serioza interlinguisto, la kreinto di la komparanta interlinguistiko.

»Duesma parto: Periodo di simpleso
La diskursero penetras sur la tereno di la kritiko literaturala e studias to quon il nomizas «la periodo di simpleso» ante l’unesma mondmilito, ed inter altra, la verki poezial da Devannes, Guignon, Liljedahl, de Beaufront e Hermann.

»Merkurdie 26 agosto:
Unesma parto: Renkontro dil tezi da Wilhelm Ostwald e Ferdinand de Saussure
La docero studias punto qua nultempe studiesis anke en l’Idistaro nek en linguistiko: to es, ke Wilhelm Ostwald deskovris la vera naturo di linguo, mem kelka yari ante Ferdinand de Saussure, qua generale, til nun, konsideresas kom l’inventero di ta nova teorio, segun olqua lingui ne esas misterioza afero ma sistemi de signi.

»Duesma parto: Periodo di florifo
To esas la periodo inter la du mondmiliti. La docero studias unesme la verki da quar magni: Gilbert Richardson, Tom Sweetlove, Jules Houillon, Sigvard Quarfood; koncerne ta periodo e ta autori, Henry Jacob, qua konocis plura inter li, helpis ni, per emocigiva personal rimemori, komprenar plu bone lia vivmaniero e karaktero.

»Jovdie 27 agosto:
Unesma parto: Adportajo de Jespersen
La diskursero duris studiante l’adportajo de Jespersen pri l’efikiveso e la tendenco vers simpleso en multa lingui.

»Duesma parto: Periodo di florifo (sequo)
Multa altra poeti studiesas, exemple: Gilbertus Vallaeys, Octave Legrand, Schiffman, Marcilla, Csatkai, ed cetera.

»Venerdie 28 agosto:
Principi, metodi e perspektivi
Ensemble, ni konstruktis la general sintezo, t.e.:
Ostwald — linguo kom sistemo de signi,
Jespersen — sempre ameliorebla,
Couturat — per raciono e logiko.
Tale, guidata da nia docero, ni sucesis distingar:
l’esencal principi di nia linguo,
la metodi,
la formi.»

Nu, nuna Idisti, lektinte la supera extreme atraktiva programo, povas nur regretar ke li ne asistis e ke, segun semblo, nulu filmagis od adminime enrejistris lo dicata en La Chaux-de-Fonds dum ta unika e certe neobliviebla semano. Tamen restis la skribita noti da Juste. E fakte, ye la fino dil seminaro, segun Bol, «omna partoprenanti expresis la deziro ke ta kurso imprimesez, exemple segun la formo di broshuro; ta deziro semblas rapide exaucesor».

Advere, en la sama numero di Progreso, ma en altra rubriko (Libri, p. 14), on povas lektar yena noto, nesignatita, ma supozeble anke da Bol:

«Idologio. La kurso da Andreas Juste eventinta en La Chaux-de-Fonds interesis multe omna partoprenanti. Esus tre regretinda ke ta granda laboro ne povus esar utiligata anke da altra Idisti. Segun informi recenta, editerio Hans Dubois konsentus editar la manuskripto. Tale tante granda savo ne perdesos, ol esos atingebla da omna Idisto, omna interlinguisto, omna dokta homo. La libro da Andreas Juste brilos en la biblioteki interlinguistikala, e formacos la bazo por cienco nova: “Ido-logio”, la cienco pri la linguo Ido e pri la kulturo, qua kreesis pri ta linguo, en ta linguo, por ta linguo.»

2. Sporadika florifo di Ido

Parenteze, quik pos la seminaro (del 29-ma di agosto til la 3-ma di septembro) eventis en altra Suisa urbo (Jongny) la tradicionala singla-yara Ido-konfero, pri qua aparis detaloza raporto da Bol en la sama numero di Progreso (p. 1–6). Per olta on povas konstatar ke lore eventis ul-sorta riflorifo di Ido. Exemple, sundie, ye la 30-ma di agosto, ye 10 kloki, «Samideano Juigner, sacerdoto katolika, agas Eukaristio (katolika kulto): plura samideani lektas, en Ido, texti de la Biblo, pri la turmo di Babel, e pri l’apostoli parolanta multa lingui; Sro Juigner predikas en Ido (Emocigant instanto: to rimemorigas l’olima tempo, kande Kanoniko Houillon predikis en Ido en Zürich dum la kongreso di 1928».

Pri la sama sacerdoto, Bol komunikis anke lo sequanta: «Sioro Robert Juigner, franca sacerdoto qua vivas en Japonia, raportas pri sua labori (qui esas imensa). Yuna japoniani korespondas per Ido kun amiki en diversa landi, mem en Kirgizia. Ultre lo, il montras exemplero di la lexiko Ido-Japona, quan il redaktis: ja 281 pagini kontenanta plu multe kam 9000 vorti».

3. Anunco pos longa pauzo

Ni retrovenez al projeto editar la materiaro dil tre sucesoza kurso da Andreas Juste...

Nu, quankam la seminaro eventis en 1981, me ne trovis irga eko, dum la sequanta sep yari, pri la editala projeto. Tamen, en Progreso 285 (januaro-aprilo di 1989, p. 15), aparis yena anunco (o plu juste, “preanunco”) nesignatita (ma tre probable anke da Jacques Bol):

«Nova verko

»Idala foliumi

»Sub ta modesta titulo, nia studioza amiko e samideano Andreas Juste esas skribanta nova importanta verko qua esas la rezulturo de tre longa studiuri e mediti pri la formaco di nia linguo e qua es fakte traktato di Idologio.

»Per adportar lumo pri eventi ed opinioni olima, ta esayo esos anke e precipue utila por adaptar ed ameliorar l’Ido-linguo.

»Ta verko qua kontenos aproxime 100 pagini esos plu explicita danke a multa noti, komenti e citaji de diversa texti anciena, to quo demonstras lua serioza karaktero. La Belga grupo, dum sua yarala konfero en Novembro, decidis *publisar ye sua spensi, ta verko, per fotokopiuri.
»Ta esayo, kun la recenta “Kontributaji a la studio di la historio di nia linguo” da Henry Jacob, konstitucos certe moderna e tre valoranta kontributo a la studio dil Interlinguistiko.

»Por sugestar kelke en qua spirito ta nova verko esis skribita, yen la prefaco di “Idala foliumi”; ni intencas, en la *nexta edituro di Progreso, esbosar la precipua elementi de ta importanta traktato.»

Sequas la prefaco da Juste (p. 15–16), olquan me sube senhezite riproduktas integre, ne nur pro lua nedubitebla interesiveso, ma anke *quoniam ol, pro misterioza motivo, ne aparis en la posa sam-titula verko, kande ol editesis en 1998, nek lor la riedito en 2019. Yen ol:

»Idala foliumi

»La titulo dil yena esayo esas nul fantazio: l’ideo naskis ya dum foliumar kun plumo en manuo mult Idala revui, del epoko, quan ni povas nomizar “heroala”.

»E lo genitis sentimento di prodund admiro.

»Tre skarse tal fenomeno eventis en la historio dil idiomi: dum tri o quar generacioni homi esforcis kun pasiono por konstruktar linguo maxim perfekta posible.

»Tala persevero, tal idealismo semblas preske unika. Ta pioniri ne vidis la suceso, e li vere aplikis la devizo dil glorioza Tacemo: “nek on bezonas esperar por entraprezar, nek sucesar por perseverar”.

»E lo divenis sempre plu evidenta per la pasar dil tempo. Dum l’unesma periodo ya l’ideo di linguo universal esis segun la modo, “en la vento” segun l’aktual expreso. Ma pokope ta susteno desaparis. La pretendo dil adepti di mediokra linguo prizentar ol kom l’unika solvuro ne varietur admisenda malgre lua defekti, ed altraparte la rinasko dil idiomal shovinismi, baris la voyo per solid obstakli. E malgre lo l’Idisti duris transmisar sua Idealo.

»La duesma sentimento esis ta di certena responsiveso. Ja nun multa revui desaparis, egarit o destruktit, o nekonsultebla. E ta, qua deziras studiar la historio dil Ido-movemento es presle simil ad arkeologo probanta restaurar antiqua mozaiko; multa peceti mankas, ma per asemblar paciente le restanta lu pokope sucesas ritrovar la generala traiti e do l’intenci dil artisto di olima tempo.

»Tale per kolektar citaji e frazi, per ordinar e komparar li on vidas lente ma sekure aparar l’evoluciono dil opinioni, kelkafoye kontrastanta, ma plurfoye konverganta malgre sua diverseso.

E de tal ensemblo naskas historio, ne di la fakti, ma dil idei dil Idistaro tra ok yardeki, quaze bazo dil Idologio.

Pro la magna rolo, quan l’Idisti pleis en Interlinguistiko, lo esas nia tasko salveguardar lia penso. Ultre lo ni povas esperar, ke to posibligos nova developi per harmoniar oportun ameliori e necesa kontinueso.»

Parenteze me adjuntez ke nek ica prefaco nek la antee citita (pre)anunco irge mencionas la seminaro de 1981, quale se la verko havus nula relato a ta historiala evento...

4. La verko tandem aparas!

En Progreso 313 (mayo-agosto di 1998, p. 1), aparis yena anunco, per la plumo di Jacques Bol:

«IDALA FOLIUMI.

Unesma edituro di
Idala foliumi (1998),
en A5-formato.
»Tala esas la titulo di nova, valoroza ed importoza verko (80 pagini) da nia studioza samideano Andreas Juste; ol esas la rezulturo di mediti dum nombroza yari pri Ido-origino, -historio, -kulturo ed -evoluciono: ol specale adportas respondi a questioni pozita pri la strukturo dil Ido-linguo.

»Ta verko jus editesis (januaro 98) da “Editerio Hans Dubois” qua apartenas a nia samideano Dro Tazio Carlevaro, medicin-doktoro, specalista en psikiatrio e psikoterapio, samatempe  experta interlinguisto en Bellinzona (Suisia); en ica domeno, il esas prezidero dil Konsultiva Komitato di CDELI (Centro por Studio e Dokumentizado pri la Linguo Internaciona) en La Chaux-de-Fonds (Suisia).»

Carlevaro, cetere, ne nur editis la verko, ma anke adjuntis prefaco, en qua il revuas la komplikita elaboreso dil verko e, pluse, informas la lekteri pri ulo quon Bol unplusafoye tacis en sua anunco en Progreso, nome, ke la ideo pri la verko konsequis del mencionita seminaro eventinta en 1981 en KCE, dum qua «Andreas Juste parolis pri la origino di Ido, pri la idei di Couturat, Jespersen, Ostwald, pri la kulturala e linguala rolo di de Beaufront, pri la linguo ipsa, e pri la literaturo, qua aparis en Ido-linguo, sive tradukit sive originala. Il savis developar sua argumenti impresive ed interesive: yen homo kun idei, kun konoci, kun kapableso docar pri desfacila temo, pri qua on ne tre ofte recevas kompetent informi». (p. 3)

Konfirmesas do la ne-eskartebla relato inter Idala foliumi — verko qua quaze cimentizas e maturigas nova cienco, nomizebla kom Idologio — e la historiala seminaro de 1981. Tamen me konjektas ke la verko preanuncita da Bol en 1989 ne esas precize la sama kam olta qua pose publikigesis da Carlevaro en 1998. Kredeble, ol esis mem plu ampla, e do inter 1989 e 1998 Juste kelke modifikis sua projeto. Kad, exemple, la verko-klado de 1989 kontenis la studiuri pri la diversa poeti, olqui konstitucis importanta elemento di la kurso da Juste en 1981 ma pose omisesis en la edituro de 1998? Me ne savas lo. Tamen, en 1994 — do inter la preanunco da Bol e la editeso dil verko — aparis specala numero di Progreso (300, do jubileala!), konsultebla hike, en qua Juste insertis pasable konciza studiuri pri yena poeti: Löfvenark, Liljedhal, Beaufront, Devannes, Hermann, Quarfood, Houillon, Richardson, Sweetlove, Dimitriev, Pascau, Bouts, Porzenheim e H. Neussner.

Esas do probabla ke, insertinte tala materiaro en Progreso en 1994, Juste pose judikis kom preferinda ne repetar ol en la verko Idala foliumi, qua ya havis skopo kelke diferanta de olta dil seminaro quan il konceptis, prizentis ed animis en 1981.

Yen do la historio, ya nekompleta, ma pasable detaloza, ne nur pri tre valoroza verko, jus rieditita (e hike trovebla), ma anke pri la fundamenti, armaturo e pilastri di nova cienco, qua de nun darfas pazar, se ne prezuntoza o superba, adminime fiera pri sua unikeso e pri sua yuro existar e montrar su al mondo.

Malgre l’importo di ca verko da Juste, me opinionas ke ol ne inauguris idologio. Ja en la pionirala tempo di Ido on povas remarkar e mem juar la premici di ca nova cienco. Exemple, la ankore nun lektinda e primeditinda artiklo Pri nia metodo, da Couturat — aparinta en Progreso (II, decembro 1909, p. 579–582), faksimile lektebla hike, kun lora ortografio ed imprimal aranjo, o hike, riskribita da James Chandler, anke kun lora ortografio, ma kun interkrampona “traduko” dil arkaikismi, o mem askoltebla hike, voce lektata da Steve Walesch per bela pronunco ed agreabla modulaco — esas forsan la maxim grava reprezentanto dil premici dil nova cienco, a qua Juste pose donis nova impulso e moderna tono.

Tamen, fortunoze, okupeso pri idologio, e nova idei e fresha perspektivi pri lua temaro, ne interruptesis nek cesis pos la transpaso di Juste. Anke recente aparis lektinda studiuri ed esayi pri ca feldo ankore explorinda e fruktoza. La maxim importanta kontributajo recenta, mea-opinione, esas l’artiklo Pri la ciencala principi, da Tiberio Madonna, publikigita en lua revuo La plumo Idala (2013, n-ro 1, p. 54–61), qua esas deskargebla hike. Ica studiuro, judikebla kom ulsorta “konstitucala charto” di Ido, esas bela komplemento di Idala foliumi e helpas ni plu bone intelektar la plaso di Ido en la panoramo interlingual ed en la cenaro interlinguistikal e, precipue, plu profunde komprenar la motivo di lua nasko, di lua developeso e di lua rezistiveso, malgre la lora e nuna desfavoroza cirkonstanci e kondicioni.

Espereble ica nova cienco ne cesos florifar e fruktifar anke future!