JUDIKO SEN PREDIKO PRI KIN AUXILIARA LINGUI - 1

Johann Schleyer pleanta harpo recevita

kom donacajo, lor lua 50ma aniversario,

de lua kolegi che Sionsharfe, revuo kon-

sakrita precipue a katolika poezio, ed en

qua il unesmafoye divulgis Volapük

en 1879 - Fonto   

Mea amiko Partaka, sempre petulema e surprizanta, per privata mesajo yene defias me: «skribez pri lo maxim bona (e lo maxim mala?) dil helpo-lingui, quin tu konocas: Eo, Io, Ia, Vk, LdP.». Nu, yen, pro quo ne? Defio aceptita! Kun plezuro. Adavane! Tamen yen nuanco: vice skribar kelke nekonkrete pri «lo maxim bona» e «lo maxim mala», me ya skribos plu konkrete pri lo maxim plezanta a me, e pri lo minim plezanta a me, en la mencionita kin auxiliara lingui, kronologiale ordinita: Volapük, Esperanto, Ido, Interlingua e Lingua de Planeta. Tamen, por igar la tasko min tempivora por me e plu digestebla por la lektero, me dividos l’artiklo en kin parti, e hodie me prizentos nur l’unesma parto, qua traktas la maxim anciena linguo auxiliara:

Volapük, la veneracinda avo

Lo maxim plezanta a me:

La koncizeso!

Yes, Volapük esas linguo tre konciza, un del maxim konciza en la mondo, forsan preske tam konciza kam la Chiniana, e probable la maxim konciza auxiliara linguo, (quankam Usik, tre interesanta linguo kompozita dal Hispano Juan Ramón Palanca Gómez, regretinde poke konocata, malgre direta-metoda videi instruktanta, esas forsan mem kelke plu konciza kam l’anciena linguo da Schleyer).

Nu, esas tre agreabla povar dicar multa kozi per poka vorti, elegante e precize, quale agis la Latina. E Volapük povas agar lo komode. Lua senartikleso, lua sintezal komparativo e superlativo e la kin facile lernebla kazi (nominativo, vokativo, genitivo, akuzativo e dativo), per qui Schleyer injenioze dotis lu, igas lu fluanta e lejera quala matinala brizo. Yen exempli:

Fat oba egivom mote plofeda bukis gudikün (7 vorti, 35 literi)

Mea patro donis la maxim bona libri al matro dil profesoro (11 vorti, 48 literi)

Tamen la vorto-nombral difero inter Ido e Volapük ne sempre esas tante granda, ed Ido povas mem esar min literoza kam Volapük:

Ilemof-öv lufis if no äbinoms-la so vemo delidik (8 vorti, 41 literi)

El komprabus la vitberi se li ne esus tante chera (10 vorti, 40 literi)

Altra-latere la kazi di Volapük proximigas lu a la Latina e posibligas a lu imitar la marveloza koncizeso di la linguo di Vergilius. Yen quale povus sonar en Volapük, se on omisus la verbo binön («esar»), la famoza sentenco Homo homini lupus:

Men mene ludog (3 vorti, 12 literi)

La homo esas volfo por la homo (7 vorti, 24 literi)

Tamen Volapük, havante nur un deklino tote reguloza, esas mem plu klara kam la Latina, quan inkombras plura deklini ne sempre reguloza ed anke multa formi interkonfliktanta. Exemple, poetæ povas signifikar «poeti», «dil poeto» od «al poeto», ma Volapük klare distingas la tri formi (poedels, poedela e poedele, rispektive); avis povas signifikar «ucelo» (böd) o «dil ucelo» (böda); avi povas signifikar «al ucelo» (böde) o «dil avulo» (fatela); aves povas signifikar «uceli» en nominativo (böds) ed akuzativo (bödis) e mem «(tu) deziras» (desidol); ave povas signifikar «avulo» en vokativo (o fatel), «ucelo» en ablativo (böd) o mem «saluto!» (glidö!). Tal ambigueso di la Latina kulminas en yena kalemburo: Ave, ave! Aves aves? (Glidö, o fatel! Li-desidol bödis?), «Saluto, avulo! Ka tu deziras uceli?»)...

L’extrema koncizeso di Volapük igas lu teoriale plu apta kam la “rivali” (Esperanto, Ido, Lidepla e, precipue, Interlingua, la minim konciza auxiliara linguo) por televizional subtexti e mesaji per *smartfoni, inter altra moderna aparati e moyeni komunikal poke “spacoza”, nam por eficiente komunikar per olci oportas uzar linguo maxim posible konciza, do textale min “ampla”, e samtempe klara. E Volapük esas ya linguo tre klara e preciza, preske perfekta. Pluse, la koncizeso di Volapük igas lu anke tre ekologial: on povus sparar omnayare multega tuni de papero per imprimar libri, revui e jurnali en ica linguo!

Yen importanta remarko: en la supera e suba exempli me uzas ne la reformita varianto da de Jong, ma l’originala linguo da Schleyer, ne nur pro ke olca plu plezas a me kam olta, ma anke, e precipue, pro ke hike me sequas rigoroza kronologial kriterio, e la Volapük da de Jong esas plu recenta kam Esperanto ed Ido...

Lo minim plezanta a me:

La deformeso dil radiki!

On ofte exajeras ica “defekto” di Volapük. La linguo da Schleyer ya havas anke sat granda nombro de radiki integra, nemutilita, nedeformita, do quik rikonocebla. Yen nur kelka exempli:

bad (< A bad) «malajo», bed (< A bed) «lito», beg (< A beg) «prego», begin (< A begin) «komenco», dog (< A dog) «hundo», dom (< R дом) «domo», fir (< A fir) «abieto», fog (< A fog) «nebulo», frog (< A frog) «rano», ful (< A full) «pleneso», giv (< A giv) «dono», god (< A god) «deo», if (< A if) «se», in (< L in) «en», man (< G Mann) «viro», mil (< H mil) «mil», ni (< F ni) «nek», rib (< A rib) «kosto», si (< I sì) «yes», sin (< A sin) «peko», skin (< A skin) «pelo», sol (< L sol) «suno», step (< A step) «pazo», stul (< R стул) «stulo», su (< I su) «sur»

Plu longa, quankam nekompleta listo (e kun eroro: malad vice la korekta maläd, «maladeso») esas trovebla en mea verko Zamenhof kaj Volapük, publikigita che Iltis en 2012 (me exkuzas me pri la reklamo!).

Tamen multe plu longa esas la listo di vorti quin Schleyer mutilis, deformis od altre “komodigis”. La Germana prelato agis lo precipue pro kin motivi:

1) Por obtenar radiki plu kurta e do plu komoda por derivado: dat (< G damit) «por ke», flum (< L flumen) «fluvio», kluzif (< F crucifix) «kruco», lib (< L liber) «libereso», litur (< L liturgia) «liturgio», mat (< L matrimonium) «mariajo», mem (L memoria) «memoro», nat (< L natura) «naturo». Tala tendenco divenis mem plu forta che Schleyer dum la tempo-paso: exemple, en l’unesma lernolibro, aperinta en 1880 e faksimile ripublikigita da Olms en 1982, on lektas nimal (< L animal) «bestio», ma ica vorto divenis nim en posa edituri... En certena kazi la trancho esas duopla, komence e fine dil radiko: flun (< L influentia) «influo». En altra kazi la mutilo eventas interne di la vorto, nur por igar ol plu facile pronuncebla: lagat (< H lagarto) «lacerto», lazet (< F lazaret ), «hospitalo», lut (< G Luft) «aero».

2) Pro la verbala strukturo di Volapük (verbala tempi formacata per vokala prefixi), nula verbigebla vorto povis komencar per vokalo. Konseque, Schleyer tranchis la komencala vokalo (fizir < G Offizier, «oficiro»), adjuntis l komence dil radiko (lem < L emo, «komprar») o permutis la du unesma literi dil radiko (nisul < L insula, «insulo»).

3) Pro la konjugala sistemo di Volapük (la personal pronomi, sempre komencanta per vokalo, adjuntesis an la fino dil radiko), nula vorto povis finar per vokalo. Schleyer do mustis tranchar la lasta vokalo (fum < F fourmi, «formiko») od adjuntar konsonanto al radiko (kluf < F clou, «klovo»). En certena kazi, solvinte la problemo pri komencala vokalo per permutar la du unesma literi, il mustis pose solvar la problemo pri finala vokalo qua rezultis de ta permuto: F axe («axo») > ax (segun la pronunco /aks/) > xa (per permuto) > xab (per adjunto di finala konsonanto).

4) Pro la pluralo di Volapük (formacata per adjunto di s), nula vorto povis finar per c, h, j, s, x e z. Por remediar lo, Schleyer remplasigis la lasta konsonanto per altra, qua povis komode recevar la dezinenco di pluralo: mestit (< H mestizo) «mestico», mig (< A mix) «mixuro, mug (< L mus) «muso». En certena kazi il mustis solvar samtempe la problemi pri komencala vokalo e finala s: ladet (< F adresse) «adreso».

5) Por faciligar la pronunco da infanti, oldi e Chiniani, Schleyer ofte remplasigis r per l: flol (< L flor) «floro», led (< A red) «redeso», Yulop (< A Europe) «Europa». En certena kazi il mustis solvar samtempe la problemi pri r e finala s: lol (< L rosa) «rozo».

En certena kazi on povas ne tro desfacile retrotracizar la *etimono. Yen exemplo: del internaciona radiko professor, Schleyer tiris profess, elimininte la Latina  sufixo -or, equivalanta a nia -er od -ist, ya pleonasma che radiko, qua ipse montras profesionano. Pose la radiko subisis la kustumala transformi che Schleyer: profess > profes (elimino di duopla konsonanto) > profed (obligala remplasigo di finala s) > plofed (ordinara substituco di l a r). En altra kazi (exemple, lömib, «pluvo») on povas rikonocar l’etimono (Latina imber) ma ne la procedo per qua la prelato derivis l’una del altra. En extrema kazi, on povas nur prizentar febla hipotezo, sen irga konvinkeso, exemple pri l’adverbo te («nur»): ka Schleyer eventuale prenis la Hispana solamente e senkompate amputis lua kapo e torso?

Kad omno tala esis absolute necesa? No! Schleyer povabus obtenar radiki kurta e komoda, e perfekte fitanta en la strukturo di Volapük, sen tala deformado. Yen nur du exempli:

Vice deformar la Angla woman por obtenar vom («muliero»), Schleyer povabus selektar un del sequanta radiki:

fam, del Franca femme (segun la pronunco)

froy, del yidisha פֿרוי (froy)

hatun, del Turka hatun

kin, del Armeniana կին (kin)

Vice deformar la Latina anima por obtenar lan («anmo»), Schleyer povabus selektar un del sequanta radiki:

can, del Turka can

jan, del Persiana جان (jan)

suflet, del Rumaniana suflet

La deformado da Schleyer igas la vortaro di Volapük maxim-granda-parte arkana, nedechifrebla e neutila. Lerninto ya ne renkontros maxim multa lernita vorti en irga loko exter Volapükia e ne povos uzar li dum voyajar.

Regretinde la reformo da de Jong solvis nur poka problemi e mem adjuntis plusi. Exemple, de Jong substitucis bai (< A by) a segun (< H según) «segun», quankam olca esis tote naturala vorto e havis en Volapük exakte la sama formo, pronunceso e signifiko kam en la fonto-linguo (la Hispana), kontre ke by havas altra formo e senco en la Angla; a sök (< L insectum), ya tre mala, il substitucis preske tam mala deformuro (näsäk); al charmanta flitaf («musho»), konsistanta ek flit («flugo») ed -af (sufixo por formacar bestio-nomi) il substitucis la deformuro musak (< L musca); al expresiva spulaf («araneo»), konsistanta ek spul («filifo») e la mencionita sufixo -af, il substitucis la deformuro raänid (< L arachnides). E tale pluse...

Arie de Jong perdis bonega okaziono igar Volapük plu transparanta, plu acesebla e, precipue, plu utila. Tamen, paradoxale, il salvis la linguo de deperiso, de kompleta obliviesko, de nihilo. L’originala Volapük (Volapük rigik), da Schleyer, esas mortinta, segun quante me savas, kontre ke olta da de Jong ankore respiras! Yen evento senprecedenta en la historio di la lingui auxiliara, e certe ago heroal da de Jong. Hike, exemple, on povas spektar recenta konverso kurta ma fluanta, en Volapük, inter Europano ed Aziano, ambi fervoroza adepti dil rinovigita linguo.

JAPONIA E LA LATINA

Japoniana erudito.
Fonto: openclip.art.org

• La Franca esas la unesma stranjera linguo quan me lernis. Me komencis lernar ol en la primara skolo. Me esis tre yuna e recevis tre bel impreso pri ca linguo. Hodie, pos tanta yari, me ankore amegas ol. Segun Portugalana proverbo, não há amor como o primeiro («nul amo es komparebla al unesma»). Forsan pro to me nun judikas ol kom la maxim bela linguo en la mondo. Pos kelka yari me komencis lernar la Angla en privata linguo-skolo, sen granda entuziasmo en la komenco, ma l’entuziasmo rapide kreskis dum la lernado. Me divenis afecionanto ne nur di lingui, ma anke o precipue di lo linguala, di la intrinseka e partikulara maniero quale singla linguo aranjas sua soni e vorti e strukturizas sua komunikal moyeni. Kande me esis agronomiala studento, me rezolvis lernar anke la Latina por lektar la verki da Linnaeus en la originala linguo. Balde pose me renkontris Esperanto unesmafoye e komencis lernar ol kun entuziasmo. Tamen nun me ne volas deviacar de mea temo. En artiklo publikigita en Panorama, precipua papera Interlingua-revuo (januaro-februaro 2005, p. 16), me naracis plu detaloze mea itinerario tra la diversa interlingui. L’artiklo esas lektebla hike.

Nu, dum la maxim entuziasmoza periodo di mea longa Latina lernado, me divenis amiko di Nicolau Firmino (1907-2001), editisto, skiptisto e fervoroza latinisto, qua esis anke mea vicino, lore ja olda e kelke malada. Me vizitis lu omnasemane, e ni longe konversis pri Latina autori e kulturo. Il esis anke tre jeneroza e donacema. Uldie il donacis a me exemplero di verko quan il editabis sub la titulo Lusiadæ. Ol esas Latina tradukuro di Os Lusíadas, famoza epikajo da Luís de Camões (c. 1524-1580), maestrale tradukita da dominikana monako Clemente de Oliveira. Lore mea amiko parolis a me pri Japoniana profesoro Eiichiro Tani (谷 栄一郎), qua docis la Latina e l’antiqua Greka en universitato e multe afecionis anke la historio di Portugal, quankam il ne povis lektar fluante la Portugalana. Nu, ica profesoro, dezirante studiar la fonti pri la maral voyaji dal Portugalani, komendabis exemplero di Lusiadæ, e taskope il komencabis korespondar Latine kun mea amiko. Kande ilca montris a me letro dal Japoniana profesoro, me quik notis l’adreso en mea kayero. En la sama dio, quik pos ke me retrovenis adheme, mea unesma Latina letro departis vers Japonia...

Dum kelka monati me entuziasmoze korespondis kun la Japoniana profesoro. Il afecionis anke botaniko e pregis me sendar sikigita frukto e folii di arbutiero, nam il vidabis menciono pri ta planto en Latina verko ma ne konocis ol, pro ke ol semble ne kreskas en Japonia. Yen do, dika kuverto departis vers Japonia... Il anke naracis a me ke la Portugalani kom unesma enduktis paf-armi en Japonia, ed il citis originala Japoniana fonti bele tradukita da lu en la Latina. Me esis tre kontenta e lernis multo. Il sendis anke sua Latina tradukuro di charmanta Japoniana fablo da Minamoto Tamenori (源為憲) (m. 1011). Me tradukis ol de la Latina ad Esperanto, e balde pose la revuo Nia Bulteno publikigis ol (1989, n‑ro 44, p. 9). Pos kelka yari, me tradukis ol anke ad Ido, e la revuo Ido-saluto! aparigis ol sub la titulo La reji dil cervi (1998, n‑ro 4 /1999, n‑ro 1, p. 13-14).

Mea korespondanto anke sendis fotokopiuro (exemplum photocopiatum, segun lua expresuro) di artiklo aparinta en Franca jurnalo, kun fotografuro, pri lua vizito en la hemo di gespozi Immé, nome Antoninus (Antonino) Immé (1901-1988), Siciliano, e Genovefa (Geneviève) Immé (1929-2012), Parisanino, autoro di multa Latina verki. La gespozi esis konocata Latina poeti e, segun la jurnalo, heme li interparolis nur Latine, omnadie. Sur granda tablo on povis vidar multa moderna libri Latine skribita, i.a. *kartuni di Asterix...

En un de mea letri ad Eiichiro Tani me mencionis anke Esperanto, quan me lernabis kelka tempo ante lore. En sua respondo la Japoniana latinisto surprizante informis ke lua mortinta patro esis esperantisto e havis multa korespondanti en plura landi. Il naracis ke uldie la patro maladeskis e mustis restar en lito dum la tota tempo, povante nek lektar nek skribar letri. Konseque, Eiichiro Tani lernis Esperanto nur por povar helpar la patro lektar e respondizar la letri. Pos la morto dil genitoro, il ne plus okupesis pri la linguo da Zamenhof. Koincide o ne, pos la letro en qua il informis me pri la maladeso e morto di sua patro, la Japoniana profesoro ne plus skribis a me e ne respondizis mea lasta letro...

Pos kelka yari me saveskis ke Eiichiro Tani okupesis anke pri Interlingua (quan me ne ja lernabis en la tempo di nia Latina korespondado), nam me konstatis ke, en Lingua e Vita (n‑ro 50, p. 1), organo di BIS (British Interlingua Society), fondita en 1965 da Brian C. Sexton (n. 1927), olima idisto (autoro i.a. di Un breve dictionario Ido-Interlingua, 1958), il publikigis artiklo sub la titulo Notas sur le lingua japonese. Tala mento-larjeso, segun quante me savas, ne esas kustumala che nov-latinisti, qui semble ignoras o mem ne konocas Interlingua. En 1956, Alexander Gode sendis memorando (evidente, skribita en Interlingua) al sekretario dil kongreso di Latinitas viva eventonta en Avignon, Francia, ma, segun quante me savas, on ignoris ol. En ta memorando, qua pose insertesis en la verko Discussiones de Interlingua (1983, p. 28‑29), Gode pledas por la uzo di Interlingua kom docala ponto al klasika Latina linguo. Tamen, certena impetuoza expresuri da Gode, quankam metaforala, forsan ne plezis al eruditi Latina: «nia yunaro [...] refuzas irga okupeso pri mortinta kozi», «pri kadavri interesesas la diablo e vermi», «Se la Latina esas mortinta, [...] per nia esforco rivivigar ol, ni agas ne kom pedagogi ma quale arkeologi»...

Mea olima korespondanto ne esas l’unika eminenta latinisto en Japonia. Me mencionez anke Hirosius (Hiroshi) Harada (原田 裕司) (n. 1954), qua publikigis plura artikli en la Latina, i.a. De latinarum litterarum initiis quae fuerunt in Iaponia («Pri la endukto di la Latina en Japonia»), ed ofras a ni bela Latina versi en sua *sito. En anciena numero (1987, n‑ro 89, p. 426) di Vox Latina, revuo publikigata en Saarbrücken, Germania, me vidas fotografuro pri Hirosius Harada dum Latinista renkontro en Westende, Belgia (1987-08-21), stacanta, kun la dorso inklinita adavane, la dextra brakio flexita e la montro-fingro extensita, tenanta papereto en la sinistra manuo e, segun la subskriburo, versus suos vividissime proferens («tre vivace deklamanta sua versi»).

Tamen la Latina championo en Japonia esas sendubite Akihiko Watanabe (渡辺顕彦) (n. 1973), konocata kom Accius Watanabĕus en Latina medii, qua diskursis Latine lor plura renkontri en Usa e skribis artikli publikigita en plura Latina revui. Un de lua diskursi, en Lexington, Usa, en 2010, traktis precize la Latina skriptado da Japoniani: Scripta Latina Iaponum. Segun la koncernanta Wikipediala pagino, il «parolas tre fluante» (volubillime loqui potest) la Latina e la Angla. Pluse, Accius esas anke fervoroza *twitero e sequanto di la Latina twitaji da papo Franciskus, quin il ofte komentas per Latina versi!

Semblas do ke, malgre la granda struktural e vortaral diferi inter la Latina e la Japoniana, la linguo di Cicero ne indijas eminenta kultivanti en la Lando dil Naskanta Suno. To esas sendubita signo pri la alta nivelo intelektal e kultural di ica tre interesanta e konocinda lando Aziana. En balda artiklo me traktos anke la relato inter Japonia e la precipua auxiliara lingui konstruktita. Anke ico montros la kulturala laudindeso di Japonia. Dume, quale desero, me ripublikigas hike la mencionita Japoniana fablo, qua mediace da la Latina aquiris e metis anke Ido-vesti:

LA REJI DIL CERVI

Habitis olim en foresto du rejuli di la cervi. Singla rejo regnis sua cervi. Uldie la rejulo dil homi komencis chasar en ta foresto. La cervi fugeskis: uli falis de eskarpaji; altri jetis su sur roki; multi vundesis. Un de la reji dil cervi chagreneskis pro la fato di sua kompatinda subordiniti e venis al rejo di la homi. Omni astonesas pro la kurajo dil cervestro, qua dicas koram la rejo dil homi:

«Kande vu o vua sequantaro chasas en mea foresto, ocidesas multi de mea subordiniti. Ne es yusta raptar la filii de matro. Vu mem ne povas konservar la karno di omna cervi quin vu chasas. Do me pregas vu ne chasar plus en nia foresto. Se vu konsentas, me esas pronta livrar a vu singladie un cervo, por ke vu sempre havez karno fresha e bona.»

Ica kondiciono plezis al rejo, qua pose retroiris a sua palaco kun la tota sequantaro. De lore la reji dil cervi lotriis singladie un cervo, quan li livris al rejo dil homi. Uldie on lotriis cervino gravida, qua jemeskis e dicis al rejo:

«Balde me parturos. Pro to me pregas vu lotriar altra cervo, til ke mea filio naskos. Lore lu ipsa povus lotriesar.»

Tamen la rejo furieskis e respondis:

«Es por me neposibla kontreagar la fato nur pro vua sucio. La fato atingis vu, do vu mustas obediar.»

L’ altra rejo dil cervi audis ica parolo e kompateskis la cervino gravida. Lu querigis subordinito ed imperis ad ica sakrifikar su vice la gravido. Tamen ica multe tristeskis e plendis:

«Nia vivo esas por ni tre valoroza, mem se ol duras tro kurte. Me tote ne volus perdar la nuna dio, mem se morge on lotrius me.»

La rejo respondis:

«Semblas a me ke vu parolis juste. Hodie me ipsa remplasos vu en ica sakrifiko.»

Pos dicir lo, lu venis al rejo dil homi. Kande la rejo dil homi videskis la rejo dil cervi, il astonesis e questionis:

«Pro quo la rejo ipsa venas a me? Kad omna cervi ja sakrifikesis?”

La rejo dil cervi respondis:

«Hodie on lotriis cervino gravida. Pro ke el ja regretas la filio naskonta, me remplasos el en ica sakrifiko.»

Kande la rejo dil homi audis ica parolo, il ploreskis e respondis:

«Ja de tro longe me nutras me per cervi sakrifikita. Tamen vu volas salvar la vivo di altru e konseque sakrifikas vua propra vivo. Ni sequas voyi tante diversa! Nun me komprenas ke me ne meritas esar homo, dum ke vu esas digna regnar la homi. De nun me judikos vu quale se vu esus ne bestio, ma homo. Me ne plus nutros me per karno cerval.»

E la rejo interdiktis lua subordiniti irgatempe chasar cervi.

IDO ED ESPERANTO: KA DAVID E GOLIAT?

© David Allan Brandt

Fonto: potd.pdnonline.com

En 1987 me partoprenis mea unesma Universala Kongreso di Esperanto. Ol eventis en Warszawa, Polonia, ed asemblis, segun l’oficala statistiko, 5946 homi. Ol esis la maxim granda tala kongreso. Absoluta rekordo, til nun ne superirita. Me memoras amuziva epizodo pri la kongreso. Me sidis en restorerio kun grupo de Italian esperantisti, e ni vivace konversis. Lore un del babilanti komentis la nombro de partoprenanti dil universala kongreso, ed altru quik asertis fiere ke ol kelke superiras la nombro de partoprenanti di samtempa kongreso di testi di Iehova en Italia. «Hura!», klamis altru, e plusa hura-klami audesis, sonore e gaye. «Tandem ni superiras li!», apoteose klamis altra grupano. L’entuziasmo ebuliis quale torento, ma lore altru, plu cirkonspekta, intervenis diskrete: «Nu, ne obliviez ke la kongreso dil Iehovani esas nur enlanda, nur Italian...»

Ica epizodo, semble bagatela, recente rivenis a mea kapo, kande me lektis, che Facebook, mesajo da komencanto qua questionis pro quo la idistaro esas tante mikra, pro quo linguo evolucioninta de Esperanto ne havas plusa membri. Advere, se on regardas la fakti objektale, Esperanto esas multege plu uzata kam Ido. Ol havas multege plu granda quanto de revui, libri, societi, kongresi e tale pluse. Granda abismo separas la du lingui. Internaciona Ido-renkontro ordinare atraktas min multa homi kam Espo-renkontro nur nacional ed aranjita en lando ube Esperanto ne esas mem tre populara. Esperanto esas giganto, kompare ad Ido. Koloso avan mikreto, Goliat koram David. Tamen l’epizodo en la Warszawan restoriero pruvas ke omno esas relativa. Ulo judikata kom tre granda povas aparar min granda o mem mikra kompare ad altro mem plu granda...

La pro quo dil nuna mikreso di Ido, kompare al relativa grandeso di Esperanto, ne esas facile intelektebla. Multa aspekti pri la nasko e formaco di Ido restas obskura. Importanta dokumenti perdesis, e pri la historio di Ido okupesis precipue – ed ofte nur fragmentale – esperantisti, do la vinkinti. Exemple, libron pri la historio di Ido skribis Boris Kotzin (1887-1958) nevulo e samrasano di Zamenhof, e pri la Delegitaro e la patreso di Ido skribis influanta artiklin eminenta Espo-akademiani Camille Aymonier (1866-1951) e Gaston Warighien (1901-1991), qui sencele desprizis o mem abominis Ido. Pose, anke altra abominanto di Ido, Ric Berger (1894-1984), qua transiris de Esperanto ad Ido, e pose transmigris de Ido ad Occidental, e fine refujis che Interlingua, sempre reprochante ye singla etapo la jus renegita linguo olim amata, anke lu konsakris su a historiala revizismo e sennuanca blamado di Ido e L. de Beaufront. Nu, omnu savas ke historio skribita nur da vinkinti – o, multe plu rare, nur da vinkiti – esas sempre subjektala e partisema. Regretinde, pri la historio di Ido til nun apene okupesis homi senpartisa, do homi absolute neutra, apartenanta nek al blua nek al verda tendaro. Mankas ciencala studiuri pri Ido e lua historio. Mankas anke inquesti sociologiala pri la Ido-movado, pri la motivi divenar e restar idisto, ed anke pri la motivi livar la movado e la linguo. Ido ed Idia (radikifanta, quankam sociologiale nepreciza, nomizo dil Ido-komunitato) sempre atraktis sat multa interlinguala nomadi (hike me respektoze pruntas tre amuziva – e *pertinenta – expresuro da Jean Martignon), nome homi qui venas a la linguo, lernas ol, ulafoye mem profunde, uzas ol, ulafoye mem habile, ma pose retretas e livas la linguo e la movado por sempre sen lasar irga traco pri sua delora itinerario...

Existas frapanta difero inter la nasko di Esperanto ed Ido. La linguo da Zamenhof parturesis modeste ma naturale, sen irga velo, ed existas nula dubito pri lua patreso, kontre ke Ido parturesis mi-Cezarale, mi-forcepse, ed ankore nun on polemikas pri la vera patreso di la linguo. Berger, exemple, surbaze di dokumenti quin il kom unesma publikigis, judikis L. de Beaufront kom nura patro putativa di Ido, e Couturat kom la vera autoro, kontre ke la titul-pagino di KGD prizentas ilta kom «la precipua autoro di Ido». Pluse, la rolo quan L. de Beaufront pleis en Paris en 1907, dum la kunsidi di la komitato dil delegitaro, produktis – ed ankore nun produktas – indigno e repulso che la esperantisti, nam liajudike il uzurpis la komiso da Zamenhof e, vice defensar Esperanto koram la komitato, il insinuis anonima projeto sur la diskuto-tablo, quan pos deliberado la komitato konsideris kom bazo por revizar la linguo da Zamenhof. Pro to L. de Beaufront mustis subisar acerba reprimandi e senbrida insulti dal esperantisti, e de lore ici surnomizas il «la trahizero» e mem uzas la vorto bofronto por indikar irga nefidelo. Esas neevitebla ke tala partureso havis e duras havar mala konsequi por Ido, nam ol produktas rezervemeso e mem suspekti che la esperantisti. Olim, dum diskuto en ret-forumo, zeloza esperantisto respondis a me ke, mem se il judikus Ido kom klare supera ad Esperanto, il nultempe e nulmaniere adherus ad Ido pro la «shaminda rolo» di L. de Beaufront dum la komitatal kunsidi en Paris! Segun analoga rezonacho, Portugalani devus refuzar lernar la Franca linguo pro la milital krimini da Napoléon, Judi devus abominar la Germana pro la holokausto, Japoniani devus interdiktar la Angla pro Hiroshima e Nagasaki, Braziliani devus repulsar la Portugalana ed adoptar altra linguo pro la olima sklav-trafiko da mea samlandani, e tale pluse, til lo absurda. On povas do konstatar ke lo pasionoza ofte estompas e mem sufokas lo linguala kande koncernesas diskuti e precipue disputi pri Ido ed Esperanto...

Duesma desavantajo di Ido kompare ad Esperanto konsequas de ke olca naskis tote pronta en 1887, e do on povis quik komencar uzar e propagar ol kun granda entuziasmo e zelo, kontre ke olta subisis sat longa – de 1908 til precipue 1911 o, min intense, til 1914 – periodo di publika diskutado, deliberado e modifikado til ke ol abutis al nuna formo. Evidente, dum ta periodo, la propagado ne esis tam efikiva kam che Esperanto, nam multa homi timis kolokar sua energio e tempo en linguo qua esis ankore modifikata e perfektigata. Pro la sama motivo la literaturala agado dal idisti esis neintensa e poke florifanta dum ta komencal periodo, kontre ke Esperanto sat frue produktis valoroza literaturala verki (exemple, Zamenhof tradukis Hamlet ja en 1894, e per stilo pasable bona, ankore nun lektebla kun plezuro). Pluse, en 1914, kande Ido atingabis la nuna formo e do esis pronta por uzado plu intensa e plu nuancoza, Couturat, qua lore esis la granda motoro di la linguo e dil movado, mortis lor brutala automobil-acidento, ed Ido divenis orfano senhelpa e frajila, quan la lore komencanta unesma mondmilito senkompate shanceligis e tribulis. La movado lore preske desaparis...

Ante traktar la rivivigo dil movado pos la milito, oportas dicar ulo pri semblanta eroro traktikal da Couturat, olqua forsan entravis la lora propago di Ido. Couturat esis homo sincera e honesta. Il multe admiris Zamenhof e prizis la bona qualesi di Esperanto. Quankam il konceptabis propra teorio pri derivado, qua apene esis konciliebla kun la tillora praktiko dal esperantisti, il tamen opinionis ke ici seduktesos da lua racional argumenti e ne falios adherar al nova doktrino. Il esperis facile konvinkor li pri adopto di novaji per detaloza ciencal expozo e per la prestijo di tanta sonora nomi en la delegitaro. Ye 1903-08-27, pos la publikigo di sua famoza Histoire de la langue universelle, en qua il generale laudas Esperanto ma subtile reprochas i.a. lua derivado, il ya recevabis letro da Zamenhof, en qua ilca «aceptas kun plezuro e plena kontenteso» la kritiko e mem konfesas ne lu «nultempe pretendas ke Esperanto esas ulo tote perfekta». Quankam ye 1905-09-17 il recevabis plusa letro da Zamenhof, en qua ilca reprochas la opiniono da Couturat pri la sufixo -ul, la Franca filozofo certe experiencis neexpresebla joyo kande, en agosto di 1907, il recevis, de maxim konocata ed eminenta esperantisti, «multa ed autoritatoza aprobi» pri lua verko L’Etude sur La Dérivation en Esperanto, qua esas la bazo dil nuna Ido. Tamen Couturat neglijis importanta aspekto. Quankam il partoprenabis l’unesma Universala Kongreso di Esperanto, en Boulogne-sur-Mer, en 1905, il semble ne tote perceptis la etoso e l’atmosfero qua de lore komencis impregnar la Espo-movado. Exemple, fine di 1907 (segun Lingvo Internacia 167, p. 525) aparis Himno al Zamenhof, poemo e muziko da René Deshays (1870-1940), «triumfala kanto al Maestro, klara e plena de vera sentimenti» ed anke nova edituro di La vojo, poemo da Zamenhof e «himno esperantista», anke kun muziko da Deshays. Talan divenabis la Espo-movado. Pasiono regnis (e nebulizis) raciono, e lo patetika dominacis la intelekti. Tote neapta semeyo por la reflekti di filozofo... Ka forsan la eminenti adheros? Tamen anke ici ne montros granda entuziasmo. Komence di 1908 (LI 170, p. 77) on anuncas la rezultajo dil votado dal esperantista Linguala Komitato: del 61 votinti, 8 «ne havas opiniono», 8 «dankas la Delegitaro e volas reformi», 11 «deziras konsento kun la Delegitaro e kelka chanji« e 31 «ne volas negociar kun la Delegitaro ed opinionas ne nun oportas ne parolar pri chanji»...

Pos la unesma mondmilito la Ido-movado riviveskis e komencis respirar plu libere. La linguo en 1914 recevabis formo quan multi judikis kom quaze definitiva e preske perfekta. Itere aparis revui, itere on publikigis libri ed aranjis kursi. On organizis l’unesma kongresi, qui atraktis sat granda nombro de entuziasmozi. Ido divenis anke linguo ofte parolata e ganis nova nuanci e charmo. Lore eventis la maxim granda tilnuna florifo di Ido. Tamen nova fantomi aparis sur la voyo. En 1922 Edgar de Wahl (1867-1948) lansis sua auxiliara linguo Occidental, qua pokope atraktis multa eminenta idisti. Kelke pose, en 1928, la famoza linguisto Otto Jespersen (1860-1943), qua pleabis influanta rolo dum la elaboro di Ido, lansis sua linguo Novial, qua seduktis plusa eminenti idista e mem l’importanta revuo Mondo, qua livis Ido ed adheris al nova linguo. La detrimenti da Occidental e Novial esis duopla. Unlatere la du nova lingui atraktis multa eminenta idisti, e do la Ido-movado subisis nultempe reparota perdo di quanto e qualeso. Altralatere la idisti qui restis fidela konsumis tro multa tempo ed energio por reaktar al konstanta reprochi ed ataki dal transfuginti, quo nocis la laboro di instrukto, propago e verkifo. Dume, Esperanto, havante Ido kom shildo inter sua tradicional e sekura voyo e la naturalista reformiki, duris sua marcho triumfal, apene jenate dal ebulianta naturalismo interlingual, qua grave detrimentis Ido ma indulgis la linguo da Zamenhof...

Nun, kande on oglas lo prezenta sen retrospektar lo pasinta, on tentesas inferar ke la Ido-movado esas tante mikra forsan pro ke la Ido-reformo esis mala, nesuficanta od ecesiva, o forsan pro ke ula interlinguala deo volas punisar ol pro la polemikala nasko. Tamen l’unika racionala maniero evaluar la fakti esas parlernar la linguo e praktikar ol. Familiareskar kun ol e dominacar ol. Uzar ol skribe e parole en omna posibla cirkonstanci. Ne judikar sen propra experienco e, precipue, ne repetar quale papagayo la judiki da altri. Nur tale on konvinkesos ke Ido havas propra vizajo ed amno, ke ol esas nula retortala produkturo da teoriisti, ke ol, kontree, egardas la vivo, e poezio ed amo, ed esas apta ad expresar la maxim nobla sentimenti. Lua problemoza partureso e desfacila infantevo e puerevo ne impedas vivaca adoleco e saja maturesko. Tamen lu ankore esas frajila e facile asomebla. Lu dependas de nia sucio, sorgo e tutelo. Ni do asumez la responso.