IDO ED ESPERANTO: KA DAVID E GOLIAT?

© David Allan Brandt

Fonto: potd.pdnonline.com

En 1987 me partoprenis mea unesma Universala Kongreso di Esperanto. Ol eventis en Warszawa, Polonia, ed asemblis, segun l’oficala statistiko, 5946 homi. Ol esis la maxim granda tala kongreso. Absoluta rekordo, til nun ne superirita. Me memoras amuziva epizodo pri la kongreso. Me sidis en restorerio kun grupo de Italian esperantisti, e ni vivace konversis. Lore un del babilanti komentis la nombro de partoprenanti dil universala kongreso, ed altru quik asertis fiere ke ol kelke superiras la nombro de partoprenanti di samtempa kongreso di testi di Iehova en Italia. «Hura!», klamis altru, e plusa hura-klami audesis, sonore e gaye. «Tandem ni superiras li!», apoteose klamis altra grupano. L’entuziasmo ebuliis quale torento, ma lore altru, plu cirkonspekta, intervenis diskrete: «Nu, ne obliviez ke la kongreso dil Iehovani esas nur enlanda, nur Italian...»

Ica epizodo, semble bagatela, recente rivenis a mea kapo, kande me lektis, che Facebook, mesajo da komencanto qua questionis pro quo la idistaro esas tante mikra, pro quo linguo evolucioninta de Esperanto ne havas plusa membri. Advere, se on regardas la fakti objektale, Esperanto esas multege plu uzata kam Ido. Ol havas multege plu granda quanto de revui, libri, societi, kongresi e tale pluse. Granda abismo separas la du lingui. Internaciona Ido-renkontro ordinare atraktas min multa homi kam Espo-renkontro nur nacional ed aranjita en lando ube Esperanto ne esas mem tre populara. Esperanto esas giganto, kompare ad Ido. Koloso avan mikreto, Goliat koram David. Tamen l’epizodo en la Warszawan restoriero pruvas ke omno esas relativa. Ulo judikata kom tre granda povas aparar min granda o mem mikra kompare ad altro mem plu granda...

La pro quo dil nuna mikreso di Ido, kompare al relativa grandeso di Esperanto, ne esas facile intelektebla. Multa aspekti pri la nasko e formaco di Ido restas obskura. Importanta dokumenti perdesis, e pri la historio di Ido okupesis precipue – ed ofte nur fragmentale – esperantisti, do la vinkinti. Exemple, libron pri la historio di Ido skribis Boris Kotzin (1887-1958) nevulo e samrasano di Zamenhof, e pri la Delegitaro e la patreso di Ido skribis influanta artiklin eminenta Espo-akademiani Camille Aymonier (1866-1951) e Gaston Warighien (1901-1991), qui sencele desprizis o mem abominis Ido. Pose, anke altra abominanto di Ido, Ric Berger (1894-1984), qua transiris de Esperanto ad Ido, e pose transmigris de Ido ad Occidental, e fine refujis che Interlingua, sempre reprochante ye singla etapo la jus renegita linguo olim amata, anke lu konsakris su a historiala revizismo e sennuanca blamado di Ido e L. de Beaufront. Nu, omnu savas ke historio skribita nur da vinkinti – o, multe plu rare, nur da vinkiti – esas sempre subjektala e partisema. Regretinde, pri la historio di Ido til nun apene okupesis homi senpartisa, do homi absolute neutra, apartenanta nek al blua nek al verda tendaro. Mankas ciencala studiuri pri Ido e lua historio. Mankas anke inquesti sociologiala pri la Ido-movado, pri la motivi divenar e restar idisto, ed anke pri la motivi livar la movado e la linguo. Ido ed Idia (radikifanta, quankam sociologiale nepreciza, nomizo dil Ido-komunitato) sempre atraktis sat multa interlinguala nomadi (hike me respektoze pruntas tre amuziva – e *pertinenta – expresuro da Jean Martignon), nome homi qui venas a la linguo, lernas ol, ulafoye mem profunde, uzas ol, ulafoye mem habile, ma pose retretas e livas la linguo e la movado por sempre sen lasar irga traco pri sua delora itinerario...

Existas frapanta difero inter la nasko di Esperanto ed Ido. La linguo da Zamenhof parturesis modeste ma naturale, sen irga velo, ed existas nula dubito pri lua patreso, kontre ke Ido parturesis mi-Cezarale, mi-forcepse, ed ankore nun on polemikas pri la vera patreso di la linguo. Berger, exemple, surbaze di dokumenti quin il kom unesma publikigis, judikis L. de Beaufront kom nura patro putativa di Ido, e Couturat kom la vera autoro, kontre ke la titul-pagino di KGD prizentas ilta kom «la precipua autoro di Ido». Pluse, la rolo quan L. de Beaufront pleis en Paris en 1907, dum la kunsidi di la komitato dil delegitaro, produktis – ed ankore nun produktas – indigno e repulso che la esperantisti, nam liajudike il uzurpis la komiso da Zamenhof e, vice defensar Esperanto koram la komitato, il insinuis anonima projeto sur la diskuto-tablo, quan pos deliberado la komitato konsideris kom bazo por revizar la linguo da Zamenhof. Pro to L. de Beaufront mustis subisar acerba reprimandi e senbrida insulti dal esperantisti, e de lore ici surnomizas il «la trahizero» e mem uzas la vorto bofronto por indikar irga nefidelo. Esas neevitebla ke tala partureso havis e duras havar mala konsequi por Ido, nam ol produktas rezervemeso e mem suspekti che la esperantisti. Olim, dum diskuto en ret-forumo, zeloza esperantisto respondis a me ke, mem se il judikus Ido kom klare supera ad Esperanto, il nultempe e nulmaniere adherus ad Ido pro la «shaminda rolo» di L. de Beaufront dum la komitatal kunsidi en Paris! Segun analoga rezonacho, Portugalani devus refuzar lernar la Franca linguo pro la milital krimini da Napoléon, Judi devus abominar la Germana pro la holokausto, Japoniani devus interdiktar la Angla pro Hiroshima e Nagasaki, Braziliani devus repulsar la Portugalana ed adoptar altra linguo pro la olima sklav-trafiko da mea samlandani, e tale pluse, til lo absurda. On povas do konstatar ke lo pasionoza ofte estompas e mem sufokas lo linguala kande koncernesas diskuti e precipue disputi pri Ido ed Esperanto...

Duesma desavantajo di Ido kompare ad Esperanto konsequas de ke olca naskis tote pronta en 1887, e do on povis quik komencar uzar e propagar ol kun granda entuziasmo e zelo, kontre ke olta subisis sat longa – de 1908 til precipue 1911 o, min intense, til 1914 – periodo di publika diskutado, deliberado e modifikado til ke ol abutis al nuna formo. Evidente, dum ta periodo, la propagado ne esis tam efikiva kam che Esperanto, nam multa homi timis kolokar sua energio e tempo en linguo qua esis ankore modifikata e perfektigata. Pro la sama motivo la literaturala agado dal idisti esis neintensa e poke florifanta dum ta komencal periodo, kontre ke Esperanto sat frue produktis valoroza literaturala verki (exemple, Zamenhof tradukis Hamlet ja en 1894, e per stilo pasable bona, ankore nun lektebla kun plezuro). Pluse, en 1914, kande Ido atingabis la nuna formo e do esis pronta por uzado plu intensa e plu nuancoza, Couturat, qua lore esis la granda motoro di la linguo e dil movado, mortis lor brutala automobil-acidento, ed Ido divenis orfano senhelpa e frajila, quan la lore komencanta unesma mondmilito senkompate shanceligis e tribulis. La movado lore preske desaparis...

Ante traktar la rivivigo dil movado pos la milito, oportas dicar ulo pri semblanta eroro traktikal da Couturat, olqua forsan entravis la lora propago di Ido. Couturat esis homo sincera e honesta. Il multe admiris Zamenhof e prizis la bona qualesi di Esperanto. Quankam il konceptabis propra teorio pri derivado, qua apene esis konciliebla kun la tillora praktiko dal esperantisti, il tamen opinionis ke ici seduktesos da lua racional argumenti e ne falios adherar al nova doktrino. Il esperis facile konvinkor li pri adopto di novaji per detaloza ciencal expozo e per la prestijo di tanta sonora nomi en la delegitaro. Ye 1903-08-27, pos la publikigo di sua famoza Histoire de la langue universelle, en qua il generale laudas Esperanto ma subtile reprochas i.a. lua derivado, il ya recevabis letro da Zamenhof, en qua ilca «aceptas kun plezuro e plena kontenteso» la kritiko e mem konfesas ne lu «nultempe pretendas ke Esperanto esas ulo tote perfekta». Quankam ye 1905-09-17 il recevabis plusa letro da Zamenhof, en qua ilca reprochas la opiniono da Couturat pri la sufixo -ul, la Franca filozofo certe experiencis neexpresebla joyo kande, en agosto di 1907, il recevis, de maxim konocata ed eminenta esperantisti, «multa ed autoritatoza aprobi» pri lua verko L’Etude sur La Dérivation en Esperanto, qua esas la bazo dil nuna Ido. Tamen Couturat neglijis importanta aspekto. Quankam il partoprenabis l’unesma Universala Kongreso di Esperanto, en Boulogne-sur-Mer, en 1905, il semble ne tote perceptis la etoso e l’atmosfero qua de lore komencis impregnar la Espo-movado. Exemple, fine di 1907 (segun Lingvo Internacia 167, p. 525) aparis Himno al Zamenhof, poemo e muziko da René Deshays (1870-1940), «triumfala kanto al Maestro, klara e plena de vera sentimenti» ed anke nova edituro di La vojo, poemo da Zamenhof e «himno esperantista», anke kun muziko da Deshays. Talan divenabis la Espo-movado. Pasiono regnis (e nebulizis) raciono, e lo patetika dominacis la intelekti. Tote neapta semeyo por la reflekti di filozofo... Ka forsan la eminenti adheros? Tamen anke ici ne montros granda entuziasmo. Komence di 1908 (LI 170, p. 77) on anuncas la rezultajo dil votado dal esperantista Linguala Komitato: del 61 votinti, 8 «ne havas opiniono», 8 «dankas la Delegitaro e volas reformi», 11 «deziras konsento kun la Delegitaro e kelka chanji« e 31 «ne volas negociar kun la Delegitaro ed opinionas ne nun oportas ne parolar pri chanji»...

Pos la unesma mondmilito la Ido-movado riviveskis e komencis respirar plu libere. La linguo en 1914 recevabis formo quan multi judikis kom quaze definitiva e preske perfekta. Itere aparis revui, itere on publikigis libri ed aranjis kursi. On organizis l’unesma kongresi, qui atraktis sat granda nombro de entuziasmozi. Ido divenis anke linguo ofte parolata e ganis nova nuanci e charmo. Lore eventis la maxim granda tilnuna florifo di Ido. Tamen nova fantomi aparis sur la voyo. En 1922 Edgar de Wahl (1867-1948) lansis sua auxiliara linguo Occidental, qua pokope atraktis multa eminenta idisti. Kelke pose, en 1928, la famoza linguisto Otto Jespersen (1860-1943), qua pleabis influanta rolo dum la elaboro di Ido, lansis sua linguo Novial, qua seduktis plusa eminenti idista e mem l’importanta revuo Mondo, qua livis Ido ed adheris al nova linguo. La detrimenti da Occidental e Novial esis duopla. Unlatere la du nova lingui atraktis multa eminenta idisti, e do la Ido-movado subisis nultempe reparota perdo di quanto e qualeso. Altralatere la idisti qui restis fidela konsumis tro multa tempo ed energio por reaktar al konstanta reprochi ed ataki dal transfuginti, quo nocis la laboro di instrukto, propago e verkifo. Dume, Esperanto, havante Ido kom shildo inter sua tradicional e sekura voyo e la naturalista reformiki, duris sua marcho triumfal, apene jenate dal ebulianta naturalismo interlingual, qua grave detrimentis Ido ma indulgis la linguo da Zamenhof...

Nun, kande on oglas lo prezenta sen retrospektar lo pasinta, on tentesas inferar ke la Ido-movado esas tante mikra forsan pro ke la Ido-reformo esis mala, nesuficanta od ecesiva, o forsan pro ke ula interlinguala deo volas punisar ol pro la polemikala nasko. Tamen l’unika racionala maniero evaluar la fakti esas parlernar la linguo e praktikar ol. Familiareskar kun ol e dominacar ol. Uzar ol skribe e parole en omna posibla cirkonstanci. Ne judikar sen propra experienco e, precipue, ne repetar quale papagayo la judiki da altri. Nur tale on konvinkesos ke Ido havas propra vizajo ed amno, ke ol esas nula retortala produkturo da teoriisti, ke ol, kontree, egardas la vivo, e poezio ed amo, ed esas apta ad expresar la maxim nobla sentimenti. Lua problemoza partureso e desfacila infantevo e puerevo ne impedas vivaca adoleco e saja maturesko. Tamen lu ankore esas frajila e facile asomebla. Lu dependas de nia sucio, sorgo e tutelo. Ni do asumez la responso.