LA MANGUSTO, OLIM AUGUSTO

Hodie me ripublikigos un de mea unesma texti en Ido, imprimita en la revuo Ido-Saluto! en 1999 (n-ro 2, p. 9-12), do multa yari ante nun. Forsan multa lekteri ne konocas o ne plus memoras ol, e por me esas granda joyo retrovoyajar en la tempo e rimemorar la frua yari, kande me esis novica Idisto tre entuziasmanta e poke experiencoza. Yen do la texto, kun kelka emendi e mikra adapti:

*******

Fonto: Wikipedia

Me parolos a vi pri bestio vere interesiva: la mangusto, mamifero rodera apartenanta al familio Viverridae. Ica grupo kontenas anke la surikato, qua pleas rolo en la famoza desegnofilmo infantala Leono Reja, e la jineto. Ti, qui spektis ica filmo, certe memoras la ceno, kande Simba, la leonyuno qua pose divenos rejulo, jacas senkoncie en la dezerto pos fugir del hieni di sua onklulo Scar, e lore lun renkontras la apro Pumba e la surikato Timon, qui aceptas lu kom aprentiso ed orientizas lu dum lua adultesko.

Existas plura speci di mangusti. Hike me parolos pri la precipua, la Herpestes ichneumon o mangusto Afrikana, qua habitas Israel, sudal Hispania, Portugal, Italia, Afrika e Madagaskar.

Regardez la imajo por recevar ideo pri l’aspekto dil mangusto. Lu es animalo ne multe impresiva, mem modesta, kun korpo tre tenua e spindelatra, kurta gambi e longa kaudo tre piloza kun nigra tufo ye la pinto. Lua pezo povas atingar 8 kg e la longeso – 150 cm, inkluzive la kaudo. Regardez atencoze, nam vi ne havos egal okaziono en la naturo, ica bestio esante tante timida, fugema e rapida.

La mangusto nutras su per heliki, rospi, uceli, insekti e mikra mamiferi. Kelkafoye lu manjas mem frukti e fishi, esante bona najero, ma la preferata repasto konsistas ek ovi e serpenti. En Egiptia lu divenis famoza kom manjero di ovi di krokodili, ed ad ita traito lu debas sua nomo ciencal ichneumon, qua ya signifikas «sequero di traci» (del Greka ἰχνεύμων, del verbo ἰχνεύω «sequar traci», de ἴχνιον «traco»), nam la mangusto serchas la traci di ovi, ekterigas li, e tenante li inter la dopa gambi lansas li sur roki por ruptar la shelo. Por chasar birdi, la mangusto facinas li per stranja konduti, exemple per movi di la kaudo, quan ol uzas kom lurilo.

Altra traito astoniva dil mangusto esas lua kapableso kombatar kontre serpenti e manjar olci. Pro to, en la Nederlandana, ica bestio nomesas slangerdoder («serpent-ocidero»). On ofte kredas, ke la mangusto esas imuna al veneno di serpenti, ma to ne esas vera. Kontree, lu ruzas evitar lia mordo ed ocidar unesma la repteri. Lu agas yene: kande la kombato komencas, la mangusto herisas omna pili ed emisas plura kluki, gruni e sputi, quo forsan astonas la serpento. Pluse lu tenas la kapo en pozeso lateral, oglante la enemiko, til ke olca glitas a lu e divenas atingebla. Lore, rapida quale fulmino, lu sizas la nuko dil serpento dop lua denti venenoza ed aplastas ol per sua kanini. Lua vinkozeso es tante konocata, ke en sudal Japonia on aranjis, sur la tropikal insulo Tokunoshima, kombati mortal inter mangusti e serpenti venenoza. Oli esis spektaklo por enoyanta turisti, qui sempre vidis la mangusto vinkar la reptero.

Ica kombatemeso dil mangusto es historial. On trovas pri ol menciono ja che la Romana skriptisto Markus Annaeus Lukanus (39-65 p.K.), qua komparas la mangustala kombatmaniero kun olta di armeo vartanta la enemiko en valo, e pose deskriptas tre vivoze duelo inter mangusto e serpento, en la verko De Bello Civili sive Pharsalia (62-65 p.K, Liber IV, 829-830), qua esas longa poema naraco di la kampanii da Caesar dum la interna milito kontre Pompeius. Lukanus esis importanta poeto, qua revolucionis la arto versifar en Romo, per uzar vorti omnadia vice la vorti poeziala da Vergilius, skribante exemple mors («morto»), terra («tero»), coelum («cielo»), ventus («vento»), aqua («aquo»), kontre ke Vergilius preferis uzar en sua poemi la rafinita equivalaji letum, tellus, polus, aura e limpha, e per substitucar magio, auguri e sorcado al tradicionala deorum ministerium («agado dal dei»). Lukanus juis la favoro da imperiestro Nero duma kelka tempo, ma perdis ol pos partoprenir konspiro da Kalpurnius Piso kontre ilta. Deskovrite la konspiro, Lukanus “mustis” suocidar, segun lora kustumo. La suocidon on lore ya nomis mors voluntaria («morto voluntala»)...

Altra Romana skriptisto, Gaius Plinius Sekundus (23-79 d.K.), ordinare konocata kom Plinius la oldo, autoro di importantega Historia Naturalis (77 d.K.) en 37 tomi, pri astronomio, meteorologio, biologio, zoologio, botaniko e tale pluse, qua mortis dum surloke studiar erupto dil volkano Vesusius, deskriptas plusa ruzajo di ca serpent-ocidero en Egiptia. Segun Plinius, la mangusto preparas su por vera batalio per kurasizar sua korpo per plaki harda ek fango sika:

Mergit se limo saepius siccatque sole, mox ubi pluribus eodem modo se coriis loricavit, in dimicatione pergit. (Historia Naturalis, Liber VIII, xxxvi, 88)

«Lu plunjas plurfoye en marsho e pose sikeskas sub la suno. Balde, kande lua korpo tale kurasizesas per plura plaki, lu departas vers kombato.»

Plinius donas anke interesiva expliko pri la sempra vinkeso dil serpento en ica kombati kontre la mangusto:

[...] rerum natura [...] iam primum hebetes oculos huic malo dedit, eosque non in fronte adversos cernere, sed in temporibus – itaque excitatur saepius auditu quam visu –, deinde internecivum bellum cum ichneumone. (Historia Naturalis, Liber VIII, xxxvi, 87)

«La naturo unesme dotis ica mala bestio per okuli febla, e pluse lokizis li ne an la fronto, de ube li povus regardar adavane, ma an la tempori, e do lu esas plu bona audero kam videro; pro to, kombatar kontre la mangusto esas mortigiva por lu.»

La mangusto vivas dum cirkume 12 yari en libereso, povante atingar 20 yari en kaptiteso, e sexuale matureskas evante du yari. Dum la kopulaco, qua duras dum nur kin minuti, la maskulo frapas la kolo dil femino per sua boko vaste apertita. La gravideso duras dum 11 semani, e la genituro es skarsa: nur 2-4 yuni singlafoye. La maskulo habitas kun du o tri femini e la genituro en la sama domeno, quan lu defensas feroce. Lu chasas sola o akompanata da familiano.

La mangusto havas du granda saki anusal kun du aperturi glandal. Ica glandi pleas importanta rolo social. La grupi lokomocas gansomarche, e singla dopiranto pozas la nazo an l’anuso dil avana kompano por orientizar su. Ica helpo es tre importanta por la yuni, qui sequas sua matro. La tendenco flarar l’anuso dil avaniranto explikas la maxim ofta nomo di ca bestio en la Portugalana: saca-rabos («tirero di kaudi»). La glandi povas anke emisar odori, qui komunikas mesaji o markizas paseyi, la mangusti havante la kustumo uzar komuna voyi e latrini.

La mangusto es habitanto dil sulo, preferante regioni kun arbori proxim aquo. Lu aranjas sua lojeyo en arborotrunki, tertrui o fenduri rokal. E la relato kun la homo? Nu, kande lu habitas proxim urbi o vilaji, lu esas samtempe bonfacero pro ocidar serpenti venenoza e rati, e nocero pro atakar pultro. Pro ica motivo kelka landi interdiktis la importaco di mangusti. En Amerika Central existas altra speci di mangusti, qui transmisas la viruso rabial.

Malgre to, olim en Egiptia on judikis la mangusto kom animalo sakra, on nomizis lu “la kato dil faraono” ed on eternigis lu per pikturi mural. La Egiptiani lojigis mangusti en templi e pozis li kom gladiatori en areni por duelar kontre serpenti. Anke en Roma e Grekia antiqua on honorizis la mangusto per statui bronza e sepulto. La mangusto esis do olim augusto!