PRO QUO SKRIPTAR EN IDO

Fonto: openclipart.org

Pos tre longa – mem tro longa – interrupto me riprenas la blua plumo e kompozas artiklo por mea kara lekteri. La titulo ipsa ja indikas ke ol esos quaza meta-artiklo, od altre dicite, l’artiklo, qua ya rezultas de skripto, havas kom temo precize la skripto, t.e. la ago skriptar.

Por eskartar irga miskompreno, oportas saveskar quon propre signifikas skriptar. Nu, l’alerta lektero certe quik dicos ke suficas fideme apertar la susuranta pagini da Pesch ed ibe lektar:

«skriptar (netrans.) Esar verkifisto di literaturaji.»

Ne trovinte la vorto en la nekareebla lexiki da Dyer, editita en 1924, la sam alerta lektero certe inferos ke la vorto esas plu recenta e forsan lu, por certesko, konsultos anke la Lexiko di nova vorti da Camiel De Cock, quan ULI editis en 1988, ed ibe lu deskovros ke la vorto, quankam ne apartenante al originala korpuso dil idiomo, oficaleskis sat frue, nome en 1925, e pluse lu renkontros anke la sama defino ja lektita che Pesch.

Tamen nia lektero, tre postulema ed altagrade kurioza, forsan foliumos anke la flavatra pagini di la revuo Mondo, qua olim supleis la ikona Progreso kom central ed ofical organo por omna avanguardala propozi, grava debati, minucioza diskuti e tranchanta decidi, ed ibe lu kun joyo deskovros ke la vorton propozis en aprilo 1922 la nun obliviata Jan A. Kajš, kun la precipua skopo derivar vorto «por expresar D. Schriftsteller, E. writer, F. écrivain, I. scrittore, S. escritor.»

Nu, la persistema e nefatigebla lektero, quaza bibliotekala rato o binoklizita bibliofilo anciena-mora, forsan rezolvos oglar altra polvoza imprimuri e deskovros ke L. de Beaufront, autoro precipua (segun la titulpagino di KGD), o nur putativa (segun explori dal triople transfuginta Ric Berger) dil idiomo nun lektata, insertis precoza noto sur pagino 21 di verko editita en 1927, nun poke konocata, ma certe tre konocinda, sub la modesta titulo Lingual extraktaji de Progreso e tote plena de limpida e kristalatra prozo da Couturat, e ke en ica noto la olima submaestro di Espo (quale mokis ilun certena envidioza Espo-chefi dum lua verda epoko) donas defino multe plu klara, expresiva e bongusta pri la vorto qua okupas ni: «esar per profesiono o gusto, autoro di libri, noveli, artikli e.c.».

Yen do: nun ni savas quon propre e nuancoze signifikas skriptar. Me do povas riprenar e riformulizar la questiono: pro quo esar autoro, nur pro e por propra plezuro (pardonez la lango-tordilo!) di libri, noveli, artikli ed altra texti en la linguo di la delegitaro? Pro quo (e por qui) on skriptas en Ido? Evidente me povas donar nur mea personal opiniono, mea propra experienco, mea vidpunto tote subjektal e certe objecionebla...

Nu, me skriptas en Ido ja de 1998, yaro ya lontana, en qua la miniona revuo Ido-saluto! publikigis mea du unesma artikli en nia bel idiomo. De lore me ofte skriptas en Ido, malgre plura interrupti. Mea texti aparis en revui, libri ed elektronikala forumi, listi e grupi. Me havas tre poka lekteri. Me savas ed aceptas lo. Ne multa homi ya okupas su per Ido, ne multa homi sorgas lu, ne multa homi konocas o prizas la maxim neglijata, la maxim kalumniata, la maxim abandonita, e tamen la maxim bona, lerninda e praktikinda linguo auxiliara. Pro quo do me skriptas en Ido?

Me skriptas en Ido pro ke me bezonas lo. Nur dum e per skriptar en Ido me vere sentas la tota pulsado di la linguo. Anke lektar ed askoltar Ido esas agreabla, evidente, ma nur la skripto prokuras lo maxima di la bel idiomo. Skriptar en Ido esas quaza higieno mental, o mem intelektal katarso, nam la linguo fasonesis kun specala sorgo. Dum la longa e senprejudika elaborado e rafinado di Ido on eliminis omna nenecesa gangi, omna neutila rezidui di komplikaji evanta de plura yarcenti. Tamen, malgre tala purigo e tante drastika desinkombro, Ido ekiris sua kruzelo ne kom etiolita floro o stuntita nano, ma kom linguo richa, equilibroza, plena de utila e facile perceptebla nuanci. Por pensar e skriptar direte en Ido on mustas tamen desmetar anciena vesti, renuncar kustumi nesalutara, repulsar frusta idoli ed evitar voyi deviacanta. To ne esas facila. To esas mem penoza. Nam lo anciena radikifis e katenizas. On timas lo nova...

Ido konsequas de subtila filozofiala trakto da Couturat. Filozofio linguala. Ulo nova e revolucionala. Ulo pavoriganta intelektal indolenti e sociala rutinemi. Ulo senprecedenta ed ofte miskomprenata. Ulo senvenerace cherpanta de lo pasinta por embracar lo prezenta e preparar lo futura. Pro to me prizas skriptar en Ido. Pro ke tala skripto avancigas l’intelekto, purigas la mento e humanigas la skriptero e la lektero. Me forte deziras infektar altri per la joyo e plezuro skriptar en Ido. Se pluri agos lo, se multi imitos ici, la mondo divenos intelektale plu richa, plu gastigema e plu embracema. Kara lektero, prenez vua plumo e partoprenez la grand aventuro!

SEXUO E GENRO EN IDO: HISTORIALA PERSPEKTIVO E MODERNA TENDENCI

Fonto: Wikipedia

On savas, ke en 1907 Ido heredis de Esperanto la neyusta sistemo pri “maskulismo”, qua konfundis implicite la nomo di speco al nomo di lua maskulo (lore nomata maslo, til 1912) e formacis la feminalo de olca.

Segun ica sistemo, exemple, avo, onklo, patro, puero, viro implicite judikesis kom vorti nur maskula. Por formacar la feminalo, on simple adjuntis a li la sufixo -in: avino, onklino, patrino, puerino, virino. Lore la linguo ne povis uzar tala nomi kom sexuale neutra, do on mustis sempre indikar la sexuo, mem kande to esis nenecesa o nekomoda...

Ica sistemo, quan on sentis ne nur neyusta ma anke nekomoda, produktis ofta kritiki e diskuti. Sur la pagini di Progreso aparis multa propozi, quin on longe e detaloze debatis. Dume, en 1912 on adoptis la vorto matro «apud patrino kun la sama senco» (Progreso 48, p. 690). Tamen to esis nur detalo, qua apene chanjis ulo, nam la tota sistemo restis senequilibra e neyusta.

Tandem, ye la 29ma di aprilo 1913, la Akademio decidis «definitive, ke la substantivi generale signifikez nedeterminata sexuo» ed adoptis «unanime e definitive la sufixo ‑ul‑ por indikar maskula sexuo». Ica du historiala decidi (n-ri 1089 e 1090, rispektive) publikigesis en la numero 62 di Progreso, en junio 1913 (p. 212).

Ne omna anomalaji, tamen, desaparis. Exemple, en la nova sistemo, viro divenis vorto maskula, de qua on ne plus darfis derivar virino, ma mankis propra vorto por expresar la senco «adulta homino», t.e. mankis la vera feminalo di viro. Pluse, restis la vorto matro kom «sentimentala equivalanto di patrino» (Progreso 71, 1913, p. 535), ma patro duris esar epicena, malgre la kontrea exemplo di la Latina e di omna Romanala lingui, en qui ica sam-origina vorti esas sexuale markizita. Kelki pledis por patro maskula, analoge a matro, ma Couturat pasionoze objecionis, ke to esus ecepto «shokanta», qua kolizionus kun filio, kuzo, onklo e la cetera epicena vorti expresanta parenteso (Progreso 72, 1914, p. 591).

Malgre la mencionita nesimetraji certe eskartinda, Couturat ne hezitis enuncar yena triumfal deklaro:

«Kande on konsideras la desfacilaji, la neklaraji, la anomalaji e la ecepti, quin ta tedanta questiono di la genri produktas en nia lingui, on mustas konfesar, ke nia nova sistemo esas vera liberigo de omna ta tradicional impedili; yes, ol konstitucas la maxim granda progreso, quan la Linguo facis forsan depos l’epoko di la kaverni: nam la tradicionala “maskulismo”, qua identigas konstante ed implicite la nomo di la speco a ta di la maskulo, evas de ta prehistoriala tempi, en qui la homulo dominacis per la violento e teroro lua kompatinda kompanino, o plu juste lua sklavino.» (Progreso 72, 1914, p. 592)

En la nova sistemo di Ido il fiere vidis – e tre juste, nam ico eventis en 1914, do nur 11 yari pos la fondo di WSPU (Women’s Social and Political Union) en Britania! – «granda pazo adavane en l’evoluciono di la lingui, e decidigiva avantajo por nia linguo kompare a la ceteri, natural od artificala.» (samloke, p. 593)

Tamen la problemo pri manko di vera feminalo di viro desaparis erste en julio 1922, kande l’Akademio adoptis la vorto muliero kun la senco «adulta homino (simetrajo di viro)», samtempe repulsante femno e frauo, quin on propozabis por ta senco (Mondo 7, 1922, p. 226), e la nesimetreso di patro/matro duris til 1928, kande l’Akademio tandem decidis admisar, ke patro «esez uzata kom korespondanto mem sexuala di matro» (Progreso 83, 1931, p. 127), ed aprobis la vorto genitori kun la senco «D Eltern, E F parents (père et mère)» (samloke, p. 129). L’adopteso di genitori evidente posibligis uzar anke la singularo genitoro kun la senco «patro o matro», vorto tre utila e komoda, mem nekareebla en texti yurala (nun on ya ofte parolas pri familii monogenitora) e simila.

Regretinde l’Akademio decidis pri patro erste pos ke aparabis en 1925 la famoza KGD (Kompleta Gramatiko Detaloza) da Louis de Beaufront, en qua on do povas ankore nun renkontar l’arkaika vorti patrulo e patrino (exemple, § 12, p. 22)...

Rezume, en 1928 la linguo Ido abutis tandem al nuna sistemo, konsistanta ek epicena vorti por omna animali (do homi e bestii), de qui on povas reguloze derivar la rispektiva maskulali (per la sufixo -ul‑) e feminali (per la sufixo -in‑). Paralele, ed eceptale, la sistemo admisas anke tre poka vorti maskula (eunuko, kavaliero, patro, maskulo) e femina (damo, damzelo, femino, matro, matrono, muliero, subreto), quin justifikas forta motivi historial e social.

Semblis do, ke omno esas en bona ordino e ke la existanta sistemo kontentigas omna bezoni. En 1964 aparis la unesma (e til nun unika) kompleta Ido-dicionario (t.e. vortolibro monolingua prizentanta omna defini en Ido), da Marcel Pesh, en qua on povas lektar i.a.:

«genro. (gram.) Formo specala, uzata da ula lingui, por distingar la enti maskula, la enti femina e la kozi sensexua.» (p. 191)

«sexuo. I Karaktero organala naturala, qua interdistingas la maskulo e la femino. – II. Ensemblo de la karakteri organala, pensala, morala, qui interdistingas la homulo e la homino. – III. La ensemblo de la individui di ta o ca sexuo.» (p. 522)

On povas do konstatar, ke che Pesch la defino di genro mencionas nur la gramatikala feldo, quon cetere agis omna lora dicionarii di lingui nacional. Tamen, nur 9 yari antee, nome en 1955, la Nov-Zelandana sexologiisto John Money (1921-2006) propozabis terminologiala distingo inter sexuo biologiala e genro kom rolo. De lore experti ne cesis explorar, studiar e teoriifar pri ca temo. Nun on generale aceptas, ke genro esas ideo abstrakta ed extreme komplexa, quan on mustas dicernar e distingar del tradicional koncepto pri biologial od organala sexuo. On konceptas genro kom ulsorta «sexuo dil cerebro», o sexuo mentala-sociala, qua pleas determinanta rolo di identeso che singla koncernato. Kelki konceptas genro kom kontinua spektro, en la extremaji di qua situesas la genro maskula e la genro femina, qui korespondas al tradicionala koncepti pri sexuo maskula e sexuo femina. Tamen inter la du extremaji, inter lo maskula e lo femina, trovesas senfina opcioni o varianti, ed en certena cirkonstanci la genro di certena individui ne koincidas kun lia sexuo biologial, e konseque li qualifikesas kom personi transgenra, o transgenrani, quankam ne omni asentas ica terminologio.

On do darfas parolar pri “genro personal”, ed on mencionas mem personi, qui experiencas multopla genri o parti di multa genri. On parolas pri personi pluragenra, multagenra, ambagenra, bi/trigenra, omnagenra, edc. La kapableso tale movar alonge la genro-spektro nomesas “fluideso”. Tamen certena personi ne asentas la modelo di genro-spektro, nam li sentas su absolute sengenra. On dicernas anke genro-identeso de genro-expresado, nam lo expresata ye genro-nivelo dependas anke de altra faktori kam nura identeso, exemple, anke sociala cirkonstanci povas determinar o kondicionar tala expresado.

Kontraste al tradicional bipola o binara sistemo, qua konsideris nur lo maskula e lo femina, do nur la du poli, la du extremaji, on parolas nun pri sistemo nebinara, ed ica vorto nebinara, quankam kelke neprecize, uzesas por qualifikar irga persono, qua ne identigas su kom nur maskula o nur femina. On parolas anke pri personi cisgenra, o cisgenrani, nome pri personi, qui sentas su komfortoza kun la genro asumita lor lia nasko, kontraste a personi transgenra, qui vivas exter sua expektata “genrolando”.

Nun la lektero certe questionos: quale omno ica koncernas Ido? Nu, forsan ne omni savas, ke recente fondesis mikra Facebook-grupo nomizita senbinara genro en linguo Ido. Regretinde la tota komunikado en ica grupo ankore facesas en la Angla, ma espereble ico esas nur provizora pazo vers komunikado tote en la Linguo Internaciona. Anke la vorto senbinara esas objecionebla, nam de binara, qua ya esas adjektivo, on formacas la vorto nebinara, same kam de utila on formacas neutila (ne senutila), edc.

En ica grupo, Ruksana Kapali propozis la nova sufixo -el‑ por karakterizar nebinara personi. Exemple, same kam on darfas dicar genitorulo (genitoro maskula) e genitorino (genitoro femina), on darfus dicar anke genitorelo (genitoro nebinara), e tale la tota sistemo divenus vere simetra e plene adaptita al nuna tempi ed al moderna konceptado pri genro e nebinareso.

Semblas a me, ke Ruksana Kapali esas tote justa. La linguo Ido ne estas fixa rigidajo o klozita sistemo. Ol esas apertita, od adminime apertebla, sluzo, qua darfas, povas, devas o mem mustas aceptar nova flui, fresha idei e moderna koncepti. Ido ya esas linguo di progreso, linguo qua existas en la mondo e por la mondo, por la personi qui deziras e decidas uzar ol por irga skopo. La nuna koncepto pri genro e nebinareso semblas esar esencala por konsiderinda nombro de nia kunhomi, ed Ido ne povas ne akompanar la moderna tendenci e la evoluciono di la mento homala. Pro to me opinionas, ke Ido ya bezonas e devas enkorpigar nova sufixo por ica skopo.

Tamen la formo dil sufixo ne darfas esar arbitriale o kapricoze selektita. En la diskuto qua sequis la prizento dil propozo, Hans Stuifberben unesme questionis la propozinto pri la origino dil propozata sufixo e, ne recevinte klara respondo, il tre juste objecionis, ke Ido-sufixi ordinare derivesas de altra vorti. Il donis kom exemplo la sufixi ‑in‑ (derivita de femino) ed -ul‑ (derivita de maskulo) e pose mencionis anke la sufixi -eg‑, -es‑, -esk‑, ‑ey‑, ‑iz‑, ‑uy‑, di qui il donis supozata etimo, quankam ne sempre korekte.

Hans esas tote justa. Ne nur singla sufixo, ma anke singla prefixo od irg altra Ido-radiko esas derivita de altra vorto, sive per simpla adapto ortografial, sive per rikonocebla oportunigo (ordinare kurtigo). En certena kazi l’etimo esas facile e quik rikonocebla (exemple, il, el), en altra kazi ol ne esas tam evidenta (exemple, ol), ma la origino di radiko sempre esas “retrotracizebla” e trovebla per filologiala komparado ed analizo. On ne simple propozas ulo “ek la aero”.

Pluse, la propozata sufixo ‑el‑ havas duesma grava desavantajo: quankam ol vizas indikar nebinara persono, ol tamen esas samforma kam la pronomo el, qua ya indikas binara femino! To esas nekonvenanta ed evitenda, segun me.

Pro to me opinionas, ke oportas propozar altra sufixo kam ‑el‑, nome, sufixo kapabla oportune expresar nebinara persono, e samtempe tote nekonfundebla ad altra sufixo od irga radiko ja existanta. Por agar lo, me departis del vorto genro, qua ya judikesas kom absolute esencala en la temo nun traktata. De ica vorto on povus extraktar du nova elementi por expresar importanta koncepti pri nebinareso:

(1) La komencolitero di genro, t.e. g, esas apta por formacar la nova pronomo gu (analoga ad ilu, elu, lu, onu, su), per qua on povus expresar nebinara persono. Tale ni havus yena pronomi por la triesma persono singulara.

il(u) por binara maskulo

el(u) por binara femino

gu por nebinara persono

lu por irga persono, binara o nebinara

La pluralo di gu esus gi, same kam la pluralo di lu esas li.

(2) La bilitero, qua sequas g en la vorto genro, t.e. en, esas apta por formacar la nova sufixo ‑en‑, per qua on povus expresar nebinara persono en vorti sufixizita, exemple:

genitorulo    = genitoro binara maskula  (= patro)

genitorino    = genitoro binara femina    (= matro)

genitoreno   = genitoro nebinara

genitoro      =  irga genitoro (maskula, femina o nebinara)

Tale kompleteskus – yuste ed equitatoze – la simetreso dil Ido-sistemo. Dum multa yari – precipue dum la komencala yari dil Ido-movemento – on missupozis, ke Ido vizas ektronigar Esperanto e lurar Esperantisti ed altra interesati per fanfaronado ed ostentado. Tamen ne. La vera misiono di Ido esas divenar la maxim perfekta, la maxim yusta e la maxim embracema linguo en la mondo. Ol esas libera de kateni, posedante tamen solida e fidinda bazo, qua esas kapabla harmonioze kreskar. Pro to ol povas – e devas – konstante adaptesar a nova cirkonstanci, ad altra pensoflui. To evidentigas unplusafoye lo bona di lua konstrukteso, la saneso di lua principi.

LA MANGUSTO, OLIM AUGUSTO

Hodie me ripublikigos un de mea unesma texti en Ido, imprimita en la revuo Ido-Saluto! en 1999 (n-ro 2, p. 9-12), do multa yari ante nun. Forsan multa lekteri ne konocas o ne plus memoras ol, e por me esas granda joyo retrovoyajar en la tempo e rimemorar la frua yari, kande me esis novica Idisto tre entuziasmanta e poke experiencoza. Yen do la texto, kun kelka emendi e mikra adapti:

*******

Fonto: Wikipedia

Me parolos a vi pri bestio vere interesiva: la mangusto, mamifero rodera apartenanta al familio Viverridae. Ica grupo kontenas anke la surikato, qua pleas rolo en la famoza desegnofilmo infantala Leono Reja, e la jineto. Ti, qui spektis ica filmo, certe memoras la ceno, kande Simba, la leonyuno qua pose divenos rejulo, jacas senkoncie en la dezerto pos fugir del hieni di sua onklulo Scar, e lore lun renkontras la apro Pumba e la surikato Timon, qui aceptas lu kom aprentiso ed orientizas lu dum lua adultesko.

Existas plura speci di mangusti. Hike me parolos pri la precipua, la Herpestes ichneumon o mangusto Afrikana, qua habitas Israel, sudal Hispania, Portugal, Italia, Afrika e Madagaskar.

Regardez la imajo por recevar ideo pri l’aspekto dil mangusto. Lu es animalo ne multe impresiva, mem modesta, kun korpo tre tenua e spindelatra, kurta gambi e longa kaudo tre piloza kun nigra tufo ye la pinto. Lua pezo povas atingar 8 kg e la longeso – 150 cm, inkluzive la kaudo. Regardez atencoze, nam vi ne havos egal okaziono en la naturo, ica bestio esante tante timida, fugema e rapida.

La mangusto nutras su per heliki, rospi, uceli, insekti e mikra mamiferi. Kelkafoye lu manjas mem frukti e fishi, esante bona najero, ma la preferata repasto konsistas ek ovi e serpenti. En Egiptia lu divenis famoza kom manjero di ovi di krokodili, ed ad ita traito lu debas sua nomo ciencal ichneumon, qua ya signifikas «sequero di traci» (del Greka ἰχνεύμων, del verbo ἰχνεύω «sequar traci», de ἴχνιον «traco»), nam la mangusto serchas la traci di ovi, ekterigas li, e tenante li inter la dopa gambi lansas li sur roki por ruptar la shelo. Por chasar birdi, la mangusto facinas li per stranja konduti, exemple per movi di la kaudo, quan ol uzas kom lurilo.

Altra traito astoniva dil mangusto esas lua kapableso kombatar kontre serpenti e manjar olci. Pro to, en la Nederlandana, ica bestio nomesas slangerdoder («serpent-ocidero»). On ofte kredas, ke la mangusto esas imuna al veneno di serpenti, ma to ne esas vera. Kontree, lu ruzas evitar lia mordo ed ocidar unesma la repteri. Lu agas yene: kande la kombato komencas, la mangusto herisas omna pili ed emisas plura kluki, gruni e sputi, quo forsan astonas la serpento. Pluse lu tenas la kapo en pozeso lateral, oglante la enemiko, til ke olca glitas a lu e divenas atingebla. Lore, rapida quale fulmino, lu sizas la nuko dil serpento dop lua denti venenoza ed aplastas ol per sua kanini. Lua vinkozeso es tante konocata, ke en sudal Japonia on aranjis, sur la tropikal insulo Tokunoshima, kombati mortal inter mangusti e serpenti venenoza. Oli esis spektaklo por enoyanta turisti, qui sempre vidis la mangusto vinkar la reptero.

Ica kombatemeso dil mangusto es historial. On trovas pri ol menciono ja che la Romana skriptisto Markus Annaeus Lukanus (39-65 p.K.), qua komparas la mangustala kombatmaniero kun olta di armeo vartanta la enemiko en valo, e pose deskriptas tre vivoze duelo inter mangusto e serpento, en la verko De Bello Civili sive Pharsalia (62-65 p.K, Liber IV, 829-830), qua esas longa poema naraco di la kampanii da Caesar dum la interna milito kontre Pompeius. Lukanus esis importanta poeto, qua revolucionis la arto versifar en Romo, per uzar vorti omnadia vice la vorti poeziala da Vergilius, skribante exemple mors («morto»), terra («tero»), coelum («cielo»), ventus («vento»), aqua («aquo»), kontre ke Vergilius preferis uzar en sua poemi la rafinita equivalaji letum, tellus, polus, aura e limpha, e per substitucar magio, auguri e sorcado al tradicionala deorum ministerium («agado dal dei»). Lukanus juis la favoro da imperiestro Nero duma kelka tempo, ma perdis ol pos partoprenir konspiro da Kalpurnius Piso kontre ilta. Deskovrite la konspiro, Lukanus “mustis” suocidar, segun lora kustumo. La suocidon on lore ya nomis mors voluntaria («morto voluntala»)...

Altra Romana skriptisto, Gaius Plinius Sekundus (23-79 d.K.), ordinare konocata kom Plinius la oldo, autoro di importantega Historia Naturalis (77 d.K.) en 37 tomi, pri astronomio, meteorologio, biologio, zoologio, botaniko e tale pluse, qua mortis dum surloke studiar erupto dil volkano Vesusius, deskriptas plusa ruzajo di ca serpent-ocidero en Egiptia. Segun Plinius, la mangusto preparas su por vera batalio per kurasizar sua korpo per plaki harda ek fango sika:

Mergit se limo saepius siccatque sole, mox ubi pluribus eodem modo se coriis loricavit, in dimicatione pergit. (Historia Naturalis, Liber VIII, xxxvi, 88)

«Lu plunjas plurfoye en marsho e pose sikeskas sub la suno. Balde, kande lua korpo tale kurasizesas per plura plaki, lu departas vers kombato.»

Plinius donas anke interesiva expliko pri la sempra vinkeso dil serpento en ica kombati kontre la mangusto:

[...] rerum natura [...] iam primum hebetes oculos huic malo dedit, eosque non in fronte adversos cernere, sed in temporibus – itaque excitatur saepius auditu quam visu –, deinde internecivum bellum cum ichneumone. (Historia Naturalis, Liber VIII, xxxvi, 87)

«La naturo unesme dotis ica mala bestio per okuli febla, e pluse lokizis li ne an la fronto, de ube li povus regardar adavane, ma an la tempori, e do lu esas plu bona audero kam videro; pro to, kombatar kontre la mangusto esas mortigiva por lu.»

La mangusto vivas dum cirkume 12 yari en libereso, povante atingar 20 yari en kaptiteso, e sexuale matureskas evante du yari. Dum la kopulaco, qua duras dum nur kin minuti, la maskulo frapas la kolo dil femino per sua boko vaste apertita. La gravideso duras dum 11 semani, e la genituro es skarsa: nur 2-4 yuni singlafoye. La maskulo habitas kun du o tri femini e la genituro en la sama domeno, quan lu defensas feroce. Lu chasas sola o akompanata da familiano.

La mangusto havas du granda saki anusal kun du aperturi glandal. Ica glandi pleas importanta rolo social. La grupi lokomocas gansomarche, e singla dopiranto pozas la nazo an l’anuso dil avana kompano por orientizar su. Ica helpo es tre importanta por la yuni, qui sequas sua matro. La tendenco flarar l’anuso dil avaniranto explikas la maxim ofta nomo di ca bestio en la Portugalana: saca-rabos («tirero di kaudi»). La glandi povas anke emisar odori, qui komunikas mesaji o markizas paseyi, la mangusti havante la kustumo uzar komuna voyi e latrini.

La mangusto es habitanto dil sulo, preferante regioni kun arbori proxim aquo. Lu aranjas sua lojeyo en arborotrunki, tertrui o fenduri rokal. E la relato kun la homo? Nu, kande lu habitas proxim urbi o vilaji, lu esas samtempe bonfacero pro ocidar serpenti venenoza e rati, e nocero pro atakar pultro. Pro ica motivo kelka landi interdiktis la importaco di mangusti. En Amerika Central existas altra speci di mangusti, qui transmisas la viruso rabial.

Malgre to, olim en Egiptia on judikis la mangusto kom animalo sakra, on nomizis lu “la kato dil faraono” ed on eternigis lu per pikturi mural. La Egiptiani lojigis mangusti en templi e pozis li kom gladiatori en areni por duelar kontre serpenti. Anke en Roma e Grekia antiqua on honorizis la mangusto per statui bronza e sepulto. La mangusto esis do olim augusto!

LA PROPAGO DI ISLAMO (duesma parto)

Fonto: Wikipedia

Yen la duesma e fina parto dil artiklo skribita da C. W. T. Reeve e publikigita en 1913 (Progreso VI, p. 175-177) sub la titulo La propagado di Islamismo e la kresko di l’Islamani:

«La natural augmento ne esas oblivienda. Quankam Mohamed ne institucis irga ador-sistemo di la homal fruktifado, quale esas freque la kazo en Azia, lua sistemo kurajigis olu til la maxim alta grado. Familii de 50, 70 o mem 100 kindi ne esas rara en Islamana landi e probable esas ankore trovebla.

Nula provinco di Azia od Afrika, qua konquestesis da Islamismo, irgatempe forjetis olu; ma kande ol venis sub Kristana guvernado en Europa, olu ganis nula permananta habiteyo. La mantenado di Turkia en Europa konsideresis da la guvernerii di Europa kom politikala moyeno necesa por la “equilibro di la povi”. Se la existo dil Islamistal povo ne tale esabus konservata artificale, esas probabla, ke la limito di Islamal landi nun esus pulsita plu fore ad esto.

Islamismo esas precipue religio di la torida zono, la parto di la tero qua jacas inter 30º N. latitudo e 30º S. latitudo kun mezvalora temperaturo di 20º C. (La kustumo di cirkoncizo venas probable de la fizikala kondicioni, qui apartenas a la torida zono.)

Islamismo, tamen, extensis su kelke a la nordo di ca zono, qua inkluzas tota Afrika, Arabia, la Malaya peninsulo e la Malaya arkipelago; probable 41º o 42º indikas lua limito di extenso a la nordo. Dum la pasinta kinacent yari la populo di ca zono adjuntis irge nulo a homal progreso. Ta indijeni di la tropiki e subtropiki, qui ne restis subisita a direta Europal influo, facis nula vere importanta kontributo a l’arto, literaturo, cienco, fabrikado od inventado; li ne produktis ula injenioro o kemiisto o biologiisto o historiisto, o piktisto o muzikisto di la unesma rango. La literatural monumenti relatas a la autori, qui apartenas exkluzive ad ica 11 o 12 gradi (inter 30º e 41º o 42º).

La nombro dil Islamani en la mondo evaluesas ye 15,543 po cent de la total homaro. En 1906, on kalkulis ke ica procento equivalis 233 milioni, ma nur en la landi qui esas sub Europal administrado on povas recevar preciza statistiki. Plu kam un duimo de ca nombro esas Aziani, proxime 169 milioni; plu kam un quarimo esas Afrikani, proxime 59 milioni. Europa, on dicas, kontenas nur 5 milioni; Amerika, forsan 50 mili; Australia kun Oceania, 20 mili. Ica nombri tendencas diminutar en Europa ed augmentar kun la naturala kresko di populizado en Azia. En Afrika, Islamismo esas solide propagata inter la pagana tribui, e pro to augmentas ye mem plu granda proporciono. La nombro dil Islamani sub Kristana guvernado o protekto evaluesis en 1906 ye proxime 161 milioni, ek qui 81 ½ esas regnati di Granda Britania, proxime 29 ¼ di Holanda, proxime 29 ¼ di Francia, e 16 di Rusia. Germania havas 2 ½ milioni en Afrika; Italia, Portugal e Hispania havas ¾ milion en la sama kontinento. Segun statistiki di 1901, 62 ½ milioni habitas Britaniana India, quo equivalas meze quarimo o kinimo de la total populo. Ek la landi qui esas nek Islamana nek Kristana, ta qua havas la maxima nombro di Islamana regnati esas Chinia. On evaluas li en 1906 y 80 milioni.»

(fino)

LA PROPAGO DI ISLAMO (unesma parto)

Fonto: Wikipedia

La temo esas aktuala, ma nun me preferas transskribar anciena texto, skribita da C. W. T. Reeve e publikigita en 1913 (Progreso VI, p. 175-177) sub la titulo La propagado di Islamismo e la kresko di l’Islamani. Inter 1912 e 1914, kande Ido atingis sua preske definitiva formo, komencis aparar en Progreso multega texti pri cienco, historio, religio ed altra temi, e la nombro de lingual artikli komencis diminutar. On quaze probis la nova linguo per zeloza skriptado, original e tradukita, pri la maxim diversa temi. To esis epoko di granda fermentaco intelektal, qua kontributis a rafinar e subtiligar la expresal resursi di Ido. Precize lore aparis la nun transskribata artiklo, qua montras a ni, quon on savis ed opinionis lore – komence dil pasinta yarcento – pri temo tante flagranta nun.

Yen do la unesma parto dil texto (me aktualigis la tre poka vorti, qui lore ne ja prizentis la moderna formo):

«La sequanta informo, quan me prenis ek la tre lektinda libro titulizita Mohammedanism, da D. S. Margoliouth, D. Litt., profesoro di Araba linguo en la universitato di Oxford (Williams e Norgate, London), montras la remarkinda kresko dil Islamismo.

Islam esas la infinitivo, e Muslim o Moslem esas la participo di la verbo, qua signifikas «abandonar, submisar su, rezignar»: t.e. turnar su a Deo por pregar ed adorar, exkluzante omna altra objekto di devoteso. Tale la vorti equivalas monoteismo e monoteisto.

Islamano o Mahomedano esas do ulu qua aceptas la propoziciono, ke ula Arabo, quan on nomizis Mohamed o Ahmad, filio di Abdallah, de la civito Meccah en central Arabia, qua mortis A.D. 632, esas la chefa e superega moyeno, per qua la volo di la kreinto dil mondo revelesis a la homaro. La defino exkluzas personi qui agnoskas, ke Mohamed esis un profeto inter multi, ma inkluzas liberpenseri en Mohamedana landi, qui semblas aceptar la sistemo.

La maxim frua metodo di propagado esis per persuado, semante la semajo (se ni uzas la Biblial metaforo) ne sensorge, simile kam la semisto en la parabolo, ma sur sulo qua montris signi di fertileso. Ultre la metodi di dissemado per la glavo e la organizado per misioni, esas du altra moyeni, per qui on adquiras adheranti. Una esas la komprado di infanti. On dicas, ke ca moyeno uzesis en Chinia, kande ula distrikto esis povrigita per la pesto e famino; autori konstatas, ke 10.000 infanti esis enportata por riplenigar la Islamana populo en un sola evento. Altra metodo esis la kaptado per violento di yuna Kristani, ek qui la Otomani dum yarcenti formacis lia trupi di janichari.

Existas anke speco di propagado per mariajo. Una granda faktoro dil Islamista propagado en Sudan esas la armeo, nam kande irga negro rekrutesas aden ula negra batalioni, on unesme cirkoncizas lu, pose on docas a lu la kredo e yen! lu esas Islamano.»

(duro sequos)

LA MONSTRO DIL POVRI

Fonto: Olivier Asselin  / AP 

Semblas, ke balde la homaro unesmafoye extingos bestio tote intence. Parolesas pri la hororigiva vermo de Guinea, qua eniras homala korpo kom larvo en kontaminita aqui ed ekiras ol kom bestiacho longa de un metro per perforar lua internajo.

La Centro Carter, organizuro sen profitala skopo, fondita dal Usana prezidinto Jimmy Carter, recente anuncis, ke en 2013 on enrejistris nur 148 kazi di personi infektita dal parazito, quo diminutas per 73% la nombro de kazi en 2012 (542) e per 99,9999% la nombro raportita 30 yari ante nun, kande la vermo devoris la internajo di 3,5 milion personi singlayare, precipue kindi, en 20 landi en Afrika ed Azia. Quoniam la vermo bezonas homala korpo por kompletigar sua vivociklo, se on impedas infektado, la bestio desaparas.


La nuna extirpokampanio, koordinita da Centro Carter, akulis la vermo al ankore kaosatra Sud-Sudan, la maxim nova suverena stato en la mondo, qua proklamis sua nedependo en 2011. Ibe okuris lastyare 113 del 148 kazi, a qui juntesas 14 en Chad, 22 en Mali e 7 en Etiopia.


Jimmy Carter konfesas, ke «la lasta kazi di irga extirpokampanio esas la maxim desfacila e la maxim chera», ma il promisas, ke li perseveros, til ke li «eliminos la lasta vermo». La suceso dil programo balde extirponta la vermo obtenesas sen vacini e medikamenti, nur per edukal kampanii en la vilaji afektata, por impedar, ke lia habitanti drinkez aquo stagnanta. Pluse, Centro Carter e lua asociiti, Sanesala Mond-Organizuro ed UNICEF, disdonis plua kam 10 milion filtrili nilona, per qui on povas drinkar sen risko. Ica organizuri evaluas, ke li evitigis cirkume 80 milion kazi di infekteso en la maxim povra landi en la mondo. Se li tote sucesos, la homaro duesmafoye extirpos morbo en sua historio, pos la viruso di variolo en 1977.


La vermo de Guinea (Dracunculus medinensis) es olda nematodo, qua forsan akompanis la Romana legioni, la konstrukteri di Faraonal piramidi e la cetera granda civilizuri dil homaro. Kande ulu drinkas stagnanta aquo kontaminita, lu ingestas mikrega aquala “pulci”, qui advere esas krustacei (del genero Cyclops), portanta la mikroskopala larvi dil vermo. Pos kelka dii la larvi trairas la parieto dil intestino e divenas adulta vermi. Sen ke la viktimo suspektas lo, la vermi maskula e femina komencas kopulacar en lua abdomino o proxim lua pulmoni...


La maskuli mortas pos la sexuago, ma la femini duras kreskar interne dil viktimo. Kande li divenas longa de un metro, li avancas sub la pelo dil malado, qua hororigive doloras, til ke li perforas la pelo, ordinare sub la tayo, e lente ekiras. On raportis kazo di infektito, de qua emersis samtempe 40 vermi! Se la viktimo, por rifreshigar la brulanta vunduri, trempas olci en lago, la vermi kaptas l’okaziono por deskargar centmili de mikroskopala larvi en l’aquo, e tale la ciklo rikomencas. La vermo ne esas kapabla vivar sen la homo...


Yen la kazo di obliviata morbo, qua afektas obliviata homi. La vermo ne esas direte mortigiva, ma ol augmentas la povreso di homi ja tre povra. Ol impedas la kindi frequentar la skolo, e l’adulti plugar la agri ed edukar la bruti. Pluse, la orifici, tra qui la vermi ekiras, ofte infektesas e formacas doloroza ulceri eventuale mortigiva, nam en ta fora regioni, mediki e hospitali esas vorti sensignifika.


Quale okuras ordinare, kande parolesas pri morbi afektanta le maxim provra, nula farmaciala firmo serioze esforcis trovar kuracivo kontre la vermo...

PRI SENLERNA KOMPRENEBLESO DI IDO

Fonto: Clipart Panda

Adepti e propaganderi di Interlingua – same kam, olim, Occidentalisti – volunte emfazadas la avantajo, ke ica linguo esas komprenebla da multa milion homi, qui ne nur tote ne studiis ol, ma mem savas nulo pri lua existo, kondicione ke ta homi parolas od adminime komprenas un del lingui Romanala o mem la Angla. Nu, tala emfazado generale esas justa e facile justifikebla. Tasorta komprenebleso ordinare qualifikesas kom a prime vista («ye unesma vido»), ma me preferas nomizar ol senstudia o senlerna komprenebleso, nam tal fenomeno esas experiencebla ne nur vide (t.e. per lektar), ma anke orele, per askoltar konversi o diskursi.

Nu, neofte on mencionas anke eventuala senlerna komprenebleso di altra lingui auxiliara, nome, di la linguo internaciona Ido. Tamen semblas, ke anke pri Ido existas simil experienci, segun ke on povas konstatar per yena tri naraci da Tiberio Palotai, anciena Hungarian idisto, qua nomizis la fenomeno «nemediata komprenebleso» (Progreso 1931, nro 81, p. 62):

«Vice bela paroli, la fakti ipsa parolez.

1) Loko: Parlamento-domo en Budapest. Tempo: la 13ma Agosto 1930 ye 11 kloki. Profesoro Anna Sola de Torino, qua nultempe lernis Ido e mem ne audis pri ol, komprenis l’Ido-traduko dil Madyara paroli dil guidero dum la vizito. Pose, ni parolis bi-lingue: el France, ni Ide. La konverso esis tote fluanta, omno esis komprenata.


2) Loko: Rejala kastelo en Budapest. Tempo: la 13ma agosto 1930, ye 13 kloki. Du Polona oficiri, sri. Kopanski de Warszawa ed Rybotycki de Bielsko, qui same nultempe lernis od audis Ido komprenis anke l’Ido-traduko dil Madyara paroli dil guidero. Ma la posa konverso esis trilingua, nam un ek la du siori parolis nur la Germana, l’altra nur la Franca, ma omna du komprenis Ido tote senpene.


3) Loko: Monto di Santa Gerhardo en Budapest. Tempo: la 14ma Agosto 1930 ye 16 kloki. Sº Francesco Turbiglio de Torino komprenis nia guidero, samideano Arpad Vigh, anke sen prestudiar Ido. Il parolis Italiane, e nia grupo, di qua la membri nultempe lernis l’Italiana, povis nemediate konversar kun il.»


Naraci kelke surprizanta, me supozas. On ne obliviez, ke lore, en 1931, la precipua rivalo di Ido esis Occidental, linguo qua ya atraktabis multa eminenta idisti, e di qua l’adepti ofte emfazis la tale nomizita comprension inmediat («nemediata kompreno») kom exkluzivajo di la linguo da de Wahl. Egarde tal cirkonstanci, on facile komprenos la final exhorto da Palotal:

«Merkez bone: omna ca fakti koncernas kompreno per audo, multe plu desfacila kam la kompreno per lekto. Samideani! Vi povos respondar per argumenti al comprension inmediat di ula sistemi. Vice aceptar ostento, vi demandez pruvi per fakti!»

Nu, la entuziasmo da Palotal semble igis il obliviar, ke anke sur la pagini di Cosmoglotta on sat ofte naracis epizodi pri senlerna komprenebleso dil idiomo da de Wahl. Tamen tal avantajo di Occidental – ed, a fortiori, di Interlingua, qua esas lua natural sucedanto – ne nihiligas nek mingravigas la fakto, ke anke Ido, danke sua konstrukteso, povas grantar ulgrada komprenebleso senlerna, kondicione ke on ne shamas pri sua linguo, ke on mem es fiera pri ol, ke on ne sentas su inferiora, ke on expresas su simple e klare, ke on, rezume, ya volas ed esforcas komprenar ed esar komprenata.